پایه اول-صرف ساده

صرف ساده

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور: صرف ساده/ مولف محمدرضا طباطبائی، 1327 -.

وضعیت ویراست: [ویراست 2].

مشخصات نشر: قم: دار العلم، 1366.

مشخصات ظاهری: 226 ص.: جدول.

فروست: مدرسه شهیدین قم؛ نشریه شماره 1.

شابک: 400 ریال؛ 300 ریال (چاپ سیزدهم)؛ 400 ریال (چاپ نوزدهم)؛ 600 ریال (چاپ بیست و سوم)؛ 1350 ریال (چاپ مکرر)

یادداشت: چاپ مکرر: پاییز 1372.

یادداشت: چاپ سیزدهم: پاییز: 1365.

یادداشت: چاپ نوزدهم: 1368.

یادداشت: چاپ بیست و سوم: پاییز 1370.

یادداشت: کتابنامه به صورت زیرنویس.

موضوع: زبان عربی -- صرف

رده بندی کنگره: PJ6203/ط23ص 44

رده بندی دیویی: 492/75

شماره کتابشناسی ملی: م 67-457

تعریف صرف و اقسام کلمه

المدخل

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و الصلوه علی سیدنا محمد و آله الطیبین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدین

تعریف علم صرف

علم صرف می آموزد چگونه کلمه ای را به صورتهای گوناگون درآوریم تا معانی مختلف بدست آید مثلا کلمه علم به معنی دانستن را طبق قواعد صرفی به صورتهای علم یعلم اعلم و … در می آوریم تا معانی دانست می داند بدان و … بدست آید و یا کلمه رجل به معنی مرد را به صورتهای رجال و رجیل در می آوریم تا معانی مردها و مرد کوچک حاصل شود

فایده علم صرف

در هر زبانی بسیاری از کلمات از یکدیگر گرفته می شوند مثلا در فارسی کلمات گفتم گفتی گفت گفتیم گفتید گفتند می گفتم … با خواهم گفت … از ماده گفتن گرفته شده اند بنا بر این باید علم صرف را بیاموزیم تا کلمات را بشناسیم و به معانی آنها پی ببریم و نیز بتوانیم برای معانی منظور کلمات مناسب بسازیم از آنچه گذشت روشن شد که فایده علم صرف شناختن کلمه و معنی آن و قدرت بر ساختن کلمه است

موضوع علم صرف

و ضمنا معلوم شد که موضوع علم صرف کلمه است یعنی این علم فقط درباره ساختمان و خصوصیات کلمه صحبت می کند

تعریف کلمه

کلمه لفظ مفردی است که دارای معنی باشد و به آن لفظ مستعمل هم می گویند در برابر لفظ بی معنی که لفظ مهمل نام دارد

اقسام کلمه

کلمات عربی مانند کلمات هر زبان دیگر به سه دسته تقسیم می شود فعل اسم حرف.

فعل کلمه ای است که بر معنای مستقلی دلالت کند و زمان آن را نیز برساند مانند حسن نیکو شد یذهب می رود اذهب برو.

اسم کلمه ای است که بر معنای مستقلی دلالت کند بدون دلالت بر اقتران آن معنی به زمان مانند علم دانستن مال ثروت.

حرف کلمه ای است که معنی آن مستقل نیست و ربط بین کلمات دیگر است مانند فی در در جمله دخلت فی المدرسه و من از در جمله خرجت من الدار.

توجه کنید صورت و شکل حرف همیشه ثابت است لذا در علم صرف از حرف بحث نمی شود و هر کجا لفظ کلمه آورده شد فقط فعل و اسم مقصود است بنا بر این مباحث این کتاب در دو بخش فعل و اسم عنوان می گردد و یک سری مطالب متفرقه در خاتمه مطرح خواهد شد

پرسش و تمرین

* علم صرف چه علمی است.

* علم صرف درباره چه چیز بحث می کند.

* منظور شما از خواندن صرف چیست.

* لفظ مهمل و مستعمل را تعریف کنید و برای هر کدام چند مثال بزنید.

* کلمه و لفظ مهمل با هم چه فرقی دارند.

* اسم و فعل را تعریف کنید.

* در کلمات زیر هر کدام از افعال اسماء و حروف را در ستون مخصوصی بنویسید:

ضحی - چاشت - شعر- مومن- از - یاتی: می آید - اسد: شیر - کبیر: بزرگ - مسجد - صبح - لا تشرب: نیاشام - رجل: مرد - حتی: تا - اعلم: بدان - نصرتم: یاری کردید - عشاء: اول شب - حسن - احمد - دحرج: غلطانید - علم: دانستن -

یقتل: می کشد - ل: برای - شارع: خیابان - زقاق: کوچه - نما: رشد کرد - نام: خوابید - سماء: آسمان - لیل: شب - ذهاب: رفتن - نهار: روز - بقر: گاو - طائر: پرنده - الی: تا - جن - ملک.

* بر کلمات هر ستون چند کلمه دیگر اضافه کنید.

* بین فعل و اسم از جهت معنی چه فرقی است.

* چرا در علم صرف از حرف بحث نمی شود.

جامد و مشتق و ابنیه کلمه

جامد و مشتق

کلمه یا جامد است یا مشتق

* جامد کلمه ای است که از کلمه دیگر گرفته نشده باشد یعنی حروف آن ابتداء از حروف الفباء گرفته شده باشد مانند حجر سنگ علم دانستن عسی امید است.

* مشتق کلمه ای است که از کلمه دیگر گرفته شده باشد مانند احجار سنگها معلوم دانسته شده عالم دانا علم دانست.

* کلمه ای را که مشتق از آن گرفته شده باشد جامد باشد یا مشتق اصل آن کلمه می نامند.

* از یک اصل کلمات چندی گرفته می شود اصل و مشتقات آن را کلمات همجنس می گویند

حروف اصلی و زائد

* از حروف کلمه حرفی را که در تمام کلمات همجنس آورده شود حرف اصلی و آن را که در بعضی آورده شود نه در تمام حرف زائد می نامند مثلا در کلمات علم عالم معلوم علیم اعلم و … حروف ع ل م اصلی و بقیه زائدند

ابنیه کلمه

کلمه در زبان عربی دارای شش بناء است زیرا

یا سه حرف اصلی دارد که به آن ثلاثی می گویند

و یا چهار حرف اصلی که به آن رباعی گفته می شود

و یا دارای پنج حرف اصلی است که آن را خماسی نامیده اند

هر کدام از این سه قسم یا بدون حرف زائد است که به آن مجرد می گویند و یا دارای حرف زائد است که مزید فیه نامیده می شود.

به مثالهای زیر توجه نمایید ثلاثی مجرد علم رجل مزید اعلم رجال رباعی مجرد دحرج جعفر مزید تدحرج جعافر خماسی مجرد سفرجل مزید خندریس توجه کنید خماسی بودن مختص به اسم است و فعل یا ثلاثی است یا رباعی

پرسش و تمرین

* فرق بین مشتق و جامد اصل و مشتق اصل و جامد را بیان کنید.

* سه دسته کلمات همجنس ذکر کنید.

* در دسته های زیر حروف اصلی و زائد را معین کنید خروج خارج اخراج مخرج خرج خراج خراج مخارج صبر اصطبار صبور صابرین یصبر اصبر صابر سؤال مساله سائل مسائل مسؤول سؤالات.

* بناء کلمات زیر را معین کنید حسن حسین صابر صبر درهم دراهم دریهم خرج خروج خارج قمطر قرطعب برثن صدق صدیق.

* اسم چند بناء دارد و فعل چند بناء برای هر کدام از ابنیه چند مثال جدید بزنید

وزن و قواعد آن

اشاره

برای اینکه حروف اصلی کلمه از حروف زائد مشخص شود سه حرف ف ع ل را به ترتیب به جای حروف اصلی بکار می برند مثلا می گویند کتب بر وزن فعل و علم بر وزن فعل است و همینطور …

در ساختن وزن کلمات قواعد زیر باید رعایت شود

* در مقابل حروف اصلی به ترتیب ف ع ل قرار می گیرد و اگر کلمه ای بیش از سه حرف اصلی داشته باشد لام وزن تکرار می شود بنا بر این وزن ثلاثی دارای یک لام و وزن رباعی دارای دو لام و وزن خماسی دارای سه لام خواهد بود مثلا سال بر وزن فعل درهم بر وزن فعلل سفرجل بر وزن فعللل است.

* اگر در کلمه ای حرف زائد بود چنانچه حرف زائد تکرار حرف اصلی باشد مثل سلم و جلبب در وزن نیز حرفی که مقابل حرف تکرار شده قرار می گیرد تکرار می شود مانند سلم فعل و جلبب فعلل و اگر چنین نبود خود زائد را در وزن می آورند مانند عالم فاعل و معلوم مفعول.

* حرکت هر کدام از حروف

وزن باید مانند حرکت همان حرفی باشد که در مقابل آن قرار می گیرد بنا بر این علم بر وزن فعل و علیم بر وزن فعیل و علوم بر وزن فعول خواهد بود مگر اینکه حرکت بر اثر قواعد اعلال و غیره که خواهد آمد تغییر کرده باشد که در این صورت حرکت اصلی مراعات می شود مثلا می گوییم قال بر وزن فعل است زیرا در اصل قول بوده است و نیز می گوییم یمد بر وزن یفعل است زیرا در اصل یمدد بوده است و همینطور …

* اگر در کلمه ای حرف مشدد که نمودار دو حرف همجنس است باشد با مراجعه به کلمات همجنس باید ببینیم آن دو حرف هر دو اصلیند یا هر دو زائد یا یکی اصلی و دیگری زائد در صورت اول وزن را بدون حرف مشدد می آوریم مانند مر مرور کرد که می گوییم بر وزن فعل است و در صورت دوم همان زائد مشدد را در وزن می آوریم مانند اجلواز به هم چسبیدن که می گوییم بر وزن افعوال است و در صورت سوم هر گاه نتوان تشخیص داد که حرف اول از دو حرف همجنس زائد است یا دوم هر کدام از ف ع ل وزن را که مقابل آن حرف قرار گرفته باشد مشدد می کنیم مثلا می گوییم سلم بر وزن فعل و احمر بر وزن افعل است و هر گاه بدانیم کدامیک از آن دو زائد است و کدام اصلی وزن را بدون حرف مشدد می آوریم مثلا می گوییم سید بر وزن فیعل است و علی بر وزن فعیل.

* اگر بعضی از حروف اصلی کلمه طبق قواعد اعلال و غیره که خواهد آمد

حذف شود از وزن نیز حرفی که مقابل آن است حذف می شود مثلا می گوییم قل بگو از قال یقول بر وزن فل و هب ببخش از وهب یهب بر وزن عل و ف وفا کن از وفی یفی بر وزن ع است.

* اگر در کلمه ای قلب قلب مکانی واقع شده بود یعنی ترتیب اصلی فاء و عین و لام بهم خورده بود در وزن نیز ترتیب ف ع ل بهم خواهد خورد مثلا می گوییم جاه بر وزن عفل است زیرا با مراجعه به کلمات همجنس آن از قبیل وجه وجیه وجاهت و غیره معلوم می شود ج عین الفعل و ا که منقلب از واو است فاء الفعل می باشد فایده دانستن وزن کلمات تشخیص حروف است که بوسیله آن می توان نوع و بناء+کلمه را شناخت تبصرهدر کلمه حرفی را که برابر ف است فاء الفعل حرفی را که مقابل ع است عین الفعل و حرفی را که مقابل ل است لام الفعل می نامند لام الفعلهای رباعی را لام الفعل اول و دوم و لام الفعلهای خماسی را لام الفعل اول دوم و سوم نامیده اند

پرسش و تمرین

* وزن چیست.

* با رعایت قواعد 1 و 3 وزن کلمات دسته اول و با رعایت سه قاعده اول وزن کلمات دسته دوم و با رعایت چهار قاعده اول وزن کلمات دسته سوم و با رعایت تمام قواعد وزن کلمات دسته چهارم از کلمات زیر را معین کنید.

* دسته اول

کرم کتب فرس قفل کتف عضد صعب عنب ضرس

* دسته دوم

عالم علماء علامه مخارج خروج اسلام مسلم دراهم دریهم دحراج تدحرج

* دسته سوم

غفار جعفری تعلم خراج سلم قرار مقر مداد مد استمد مدن تمدن

جید لین علوی نبی وفی خدام جبار قوی

* دسته چهارم

ق با توجه به وقی وقایه سل با توجه به سال و سؤال حادی با توجه به واحد وحده توحید ایس با توجه به یاس یؤس یائسه طامن با توجه به طمان اطمان اطمئنان.

* با توجه به تمام قواعد وزن وزن کلمات زیر را معین کنید

استعلام معلم متعلم احسان استحسان تحسین تکامل استکمال کمال کمیل مکمل کملین.

* فاء عین و لام الفعل کلمات زیر را معین کنید

کلام تکلم استسلام استغفار غفار صبور سؤال تفؤل فعال سفرجل رجیل درهم زبرج صدر کریم.

* اسم رباعی مجرد دارای شش وزن است

فعلل فعلل فعلل فعلل فعلل فعلل و اسم خماسی مجرد دارای چهار وزن فعللل فعللل فعللل فعللل با توجه به اوزان فوق بناء کلمات زیر را معین کنید جعافر قذعمل دراهم زبرج قرمز جحمرش ثعلب.

* حروف اصلی و زائد کلمات موزون زیرا را معین کنید

احمار افعال توکل تفعل استیحاش استفعال اجاره افاله و فعاله صبور فعول میثاق مفعال توکیل تفعیل تقاعد تفاعل تجاره فعاله جولان فعلان کراهیه فعالیه ضروره فعوله جهور فعول حوقل فوعل شیطنه فیعله تمسکن تمفعل استحی استفل مقضی مفعول مهدی مفعول یخشون یفعون ملی فعیل مبیع مفعل

صحیح معتل مهموز مضاعف سالم

اشاره

کلمه از نظر چگونگی حروف اصلی سه تقسیم دارد

* 1 صحیح و معتل

کلمه ای را که هیچکدام از حروف اصلی آن حرف عله نباشد صحیح گویند و کلمه ای را که یک یا چند حرف اصلی آن حرف عله باشد معتل می نامند حروف عله عبارتند از واو یاء و الفو سایر حروف را صحیح می گویند بنا بر این کلمه صحیح مثل سلم سالم و کلمه معتل مانند یسر آسان شد باع

فروخت رمی پرتاب کرد معتل هفت قسم است

1 - معتل الفاء که آن را مثال گویند مانند یسر و وقت

2 - معتل العین که آن را اجوف می نامند مانند خاف و بیع

3 - معتل اللام که آن را ناقص گویند مانند دعا و رمی

4 - معتل الفاء و اللام که آن را لفیف مفروق گویند مانند وفی و وحی

5 - معتل العین و اللام که آن را لفیف مقرون گویند مانند لوی و حی

6 - معتل الفاء و العین که آن را نیز لفیف مقرون گویند مانند ویل

7 - معتل الفاء و العین و اللام مانند واو و یاء که در اصل ووو و ییی بوده است.

* 2 مهموز و غیر مهموز

مهموز و غیر مهموز کلمه ای را که یک یا چند حرف اصلی آن همزه باشد مهموز می نامند مانند امر سال بری ء و مهموز بر سه قسم است مهموز الفاء مانند امر و آمر مهموز العین مانند سال و سائل مهموز اللام مانند برا و باری ء.

* 3 مضاعف و غیر مضاعف

کلمه ای را که عین الفعل و لام الفعل یا فاء الفعل و عین الفعل آن همجنس باشد مضاعف نامند مانند مد حج ببر ددن لهو و لعب.

تتمه کلمه ای را که نه معتل باشد و نه مهموز و نه مضاعف سالم می نامند مانند ضرب و بقر.

تبصره 1 تقسیمات فوق مخصوص ثلاثی است و رباعی و خماسی این انقسام را ندارند فقط به مثل زلزل و سلسل مضاعف گفته شده است.

تبصره 2 باید توجه داشت که یک کلمه ممکن است هم صحیح باشد هم مهموز مانند امر سال یا هم صحیح باشد و هم مضاعف مانند

مد ددن همچنین کلمه می تواند هم معتل باشد و هم مهموز مانند یئس و ابی یا هم معتل باشد و هم مضاعف مانند حی و ود و نیز کلمه می تواند هم مهموز باشد و هم مضاعف مانند ان ناله کرد از جوشید و اما کلمه سالم همیشه صحیح است.

تبصره 3 حرف عله را اگر ساکن باشد حرف لین نامند مانند قول بیع دار امیر و حرف لین را اگر حرکت ما قبلش با آن مناسب باشد حرف مد نیز می نامند مانند دار امیر.

حرکت مناسب با واو ضمه است و مناسب با یاء کسره و مناسب با الف فتحه بنا بر این الف همیشه حرف مد است زیرا خود ساکن است و تا ما قبلش مفتوح نباشد قابل تلفظ نیست.

تبصره 4 مضاعف ثلاثی در معرض ادغام است و ادغام این است که دو حرف پهلوی هم را از یک مخرج ادا کنیم به طوری که در تلفظ بین آنها فاصله نیافتد در این صورت حرف اول را مدغم و حرف دوم را مدغم فیه گویند و غالبا هر دو را بصورت یک حرف و گاهی آنها را جدای از هم می نویسند مانند مدد مد الرجل الرجل بحث تفصیلی درباره ادغام در فعل مضاعف ثلاثی مجرد خواهد آمد.

تبصره 5 همزه و حرف عله در معرض تغییرند تغییر همزه را تخفیف گویند و آن به دو صورت است قلب و حذف.

تخفیف قلبی هرگاه در کلمه ای همزه ساکن بعد از همزه متحرک قرار گیرد همزه ساکن را به حرف مد تبدیل می کنند مانند اءمن آمن اءمر اومر اءمان ایمان ولی اگر همزه ساکن بعد از حرف متحرکی غیر از

همزه قرار گیرد تبدیل آن به حرف مد جایز است نه واجب مانند راس راس شؤم شوم ذئب ذیب و در بعضی کلمات دیگر نیز که وضعیت فوق را ندارد تبدیل همزه شنیده شده است مانند ائمه ایمه نبی ء نبی بری ء بری نبوءه نبوه مقروء مقرو.

تخفیف حذفی قاعده مشخصی ندارد و سماعی است مانند اؤخذ خذ اؤکل کل تغییر حرف عله را اعلال گویند و اعلال حرف عله بر سه قسم است سکون و قلب و حذف که اعمال هر کدام طبق قواعد خاص و در شرایط معینی صورت می گیرد تفصیل آن در فصل 12 بخش اول و مقدمه بخش دوم خواهد آمد

پرسش و تمرین

* انوع و بناء کلمات موزون زیر را معین کنید

مرء فعل ثعلب فعلل سلسله فعلله سئم فعل قذاره فعاله اجاره فعاله براءه فعاله فرار فعال بئر فعل رای فعل قوی فعیل مائل فاعل جریان فعلان جاری فاعل قساوه فعاله فیض فعل فیضان فعلان فیاض فعال مداد فعال ذر فعل سلام فعال سالم فاعل راهنمایی در حل این تمرین و همچنین تمرین بعدی می گوییم مرء ثلاثی مجرد مهموز ثعلب رباعی مجرد و همینطور …

* معتل مهموز مضاعف و سالم را در کلمات موزون زیر معین کنید

طی فعل ولی فعیل یاء فعل مؤتمر مفتعل اتی فعل مراه فعله مرئی مفعل حریر فعیل تودیع تفعیل حکام فعال طیر فعل طیاره فعاله یاقوت فاعول وحشه فعله وصول فعول صابر فاعل سد فعل صدود فعول سماک فعال ایم فیعل دیان فعال علی فعیل علوی فعلی احمر افعل.

* حروف اصلی و زائد کلمات زیر را معین کنید

الندد دشمن سرسخت افنعل عفنجج کلفت نادان فعنلل مهدد اسم زنی است

فعلل درهم فعلل جعفر فعلل شرشره قطعه قطعه کردن فعلله یلندد دشمن سرسخت یفنعل زمزمه فعلله احرنجم افعنلل تزلزل تفعلل خدب پیر فعل برثن پنجه شیر فعلل.

* برای هر یک از اقسام کلمه که در تبصره شماره 2 به آنها اشاره شده است سه مثال بزنید.

* چرا الف همیشه حرف مد است.

* حروف عله مد و لین را در تمرین شماره 2 مشخص کنید.

* ادغام مدغم و مدغم فیه را تعریف کنید.

* لام ال در حروف شمسی که عبارتند از 14 حرف ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن ادغام می شود مانند التقوی الثواب و …

* نام بقیه حروف چیست؟ برای ادغام لام ال در هر یک از حروف شمسی دو مثال بزنید و آنها را تلفظ کنید.

* برای لزوم تبدیل شدن همزه به حرف مد چند شرط وجود دارد نام ببرید.

* موارد قیاسی و سماعی تخفیف همزه را با ذکر مثال بیان کنید.

* تخفیف همزه در کدامیک از کلمات زیر جائز است و در کدام واجب چرا اءدم اءداب مؤدب اءخر اءمن اوتی باری ء اءذان اءذر تاسیس مؤاخات مؤمن یؤمن مؤبد مؤن فئه باس مئزر سائر جائز مسائل.

* اصطلاحات زیر را معنی کنید حرف عله اعلال حرف صحیح حرف لین حرف مد کلمه مضاعف مهموز صحیح معتل مثال اجوف ناقص لفیف مفروق لفیف مقرون سالم.

* هر کدام از حروف عله اصلی اند یا منقلب

بخش اول: فعل

اشاره

اصل فعل مصدر

فعل از مصدر گرفته می شود و مصدر کلمه ای است که تنها بر وقوع کار یا حالتی دلالت کند مانند خروج خارج شدن حسن نیکو شدن علامت مصدر این است که در آخر ترجمه فارسی

آن تن یا دن آورده شود مشروط بر اینکه اگر ن را برداشتیم تبدیل به فعل ماضی شود بنا بر این کلماتی مانند عنق گردن و خاضع فروتن مصدر نیستند آنچه مستقیما از مصدر گرفته می شود تنها فعل ماضی است و اما مضارع و امر چنین نیستند بلکه مضارع از ماضی گرفته می شود و امر از مضارع مصدر ماضی مضارع امر

تعریف و تقسیم

فعل کلمه ای است که بر وقوع کار یا پدیدار شدن حالتی در زمان گذشته یا حال یا آینده دلالت کند واقع شدن کار مانند ضرب زد یضرب دارد می زند یا خواهد زد اضرب بزن و پدیدار شدن حالت مانند حسن نیکو شد یحسن نیکو می شود احسن نیکو شو فعل بر سه قسم است ماضی مضارع امر فعل ماضی فعلی است که بر وقوع کار یا حالتی در زمان گذشته دلالت کند مانند ضرب و حسن فعل مضارع فعلی است که بر وقوع کار یا حالتی در زمان حال یا آینده دلالت کند مانند یضرب و یحسن و فعل امر فعلی است که بر طلب ایجاد کار یا حالتی دلالت نماید مانند اضرب و احسن

پرسش و تمرین

* اقسام فعل و چگونگی انقسام آن را ذکر کنید.

* بین فعل و مصدر چه فرقی است.

* از کلمات زیر کدام فعل و کدام مصدر است احسان نیکی کردن محسن نیکو کار عدن نام مکانی است نوم خوابیدن جاء آمد ینصر یاری می کند نسج بافتن ختن نام مکانی است

معلوم و مجهول

فعل یا معلوم است یا مجهول فعل معلوم فعلی است که فاعلش در کلام ذکر شده باشد مانند ضرب زید بکرا زید بکر را زد و فعل مجهول فعلی است که فاعلش ذکر نشود و به مفعول نسبت داده شود در این صورت مفعول را چون به جای فاعل گذاشته شده است نائب فاعل می گویند مانند ضرب بکر، بکر زده شد بنا بر این هر فعلی یا معلوم است یا مجهول یعنی یا دارای فاعل است یا دارای نائب فاعل.

باید توجه داشت که فعل مجهول را مستقیما از مصدر نمی گیریم بلکه ماضی آن از ماضی معلوم و مضارع آن از مضارع معلوم و امر آن از مضارع مجهول گرفته می شود ماضی معلوم ماضی مجهول مضارع معلوم مضارع مجهول امر مجهول توضیح و چگونگی این اشتقاق خواهد آمد

صیغه های فعل

فاعل یا نائب فاعل یا غائب است یا مخاطب و یا متکلم به همین مناسبت فعل را در این سه حالت به ترتیب غائب مخاطب و متکلم می نامند.

دو فعل غائب و مخاطب با مذکر یا مؤنث بودن فاعل یا نائب فاعل و نیز با مفرد یا مثنی و یا جمع بودن آن تغییر می کند و در هر مورد صورت خاصی دارد و فعل متکلم فقط با مفرد یا غیر مفرد بودن فاعل یا نائب فاعل تغییر می کند و دارای دو صورت است هر کدام از صور فوق را صیغه می گویند و آن را به نام فاعل یا نائب فاعل می خوانند مثلا می گویند صیغه مفرد مذکر غائب صیغه مثنای مذکر غائب صیغه جمع مذکر غائب و همینطور …

از آنچه گذشت روشن شد که فعل غائب دارای شش صیغه است

و فعل مخاطب نیز دارای شش صیغه و فعل متکلم دارای دو صیغه و در نتیجه هر فعل دارای 14 صیغه می باشد.

غائب مذکر 1 مفرد 2 مثنی 3 جمع مؤنث 4 مفرد 5 مثنی 6 جمع مخاطب مذکر 7 مفرد 8 مثنی 9 جمع مؤنث 10 مفرد 11 مثنی 12 جمع متکلم 13 مفرد وحده 14 غیر مفرد مع الغیر

ثلاثی مجرد

توضیح فعل مجرد به فعلی می گویند که در صیغه اول ماضی آن حرف زائد نباشد و فعل مزید فیه به فعلی گفته می شود که صیغه اول ماضی آن دارای حرف زائد باشد

پرسش و تمرین

* فاعل نائب فاعل معلوم و مجهول را در جملات زیر معین کنید

قرا زید الکتاب قرء الکتاب کتبت الدرس کتب الدرس اکلت فاطمه الخبز اکل الخبز شربت الماء شرب الماء عرف زید سال التلمیذ نصر علی قتل الحسین ع.

* فعل غائب مخاطب متکلم را تعریف کرده برای هر کدام به فارسی مثال بزنید.

* چرا هر کدام از دو قسم غائب و مخاطب شش صیغه و متکلم دو صیغه دارد آیا در فارسی هم همینطور است توضیح دهید.

* شماره صیغه های زیر چیست

متکلم وحده متکلم مع الغیر مفرد مؤنث مخاطب مفرد مؤنث غائب جمع مؤنث غائب جمع مؤنث مخاطب جمع مذکر مخاطب تثنیه مذکر غائب تثنیه مؤنث مخاطب.

* نام صیغه های زیر را ذکر کنید

6. 14 13 7 4 1 هر کدام از اقسام فعل معلوم و مجهول از چه گرفته می شوند

مبحث اول: ثلاثی مجرد

فصل 1 ماضی معلوم

اشاره

ماضی معلوم ثلاثی مجرد از مصدر گرفته می شود.

برای گرفتن آن از مصدر باید حرف زائد مصدر را اگر دارای حرف زائدی است انداخت فاء الفعل و لام الفعل را مفتوح و عین الفعل را متحرک نمود نوع حرکت عین الفعل در ماضی هر مصدر سماعی است بنا بر این ماضی ثلاثی مجرد معلوم بر یکی از این سه وزن است.

فعل فعل فعل مانند ذهاب رفتن ذهب رفت علم دانستن علم دانست حسن نیکو شدن حسن نیکو شد.

صیغه ها هر کدام از سه وزن فوق خود صیغه اول است سایر 13 صیغه را از صیغه اول می گیریم بدین ترتیب.

صیغه دوم با اضافه کردن الف به آخر صیغه اول فعل فعلا.

صیغه سوم با اضافه کردن واو به آخر صیغه اول و مضموم کردن لام الفعل فعل فعلوا.

صیغه

چهارم با اضافه کردن تاء ساکنه ت به آخر صیغه اول فعل فعلت.

صیغه پنجم با اضافه کردن تا به آخر صیغه اول فعل فعلتا.

صیغه ششم با اضافه کردن نون مفتوحه ن به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلن.

صیغه هفتم با اضافه کردن تاء مفتوحه ت به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلت.

صیغه هشتم با اضافه کردن تما به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلتما.

صیغه نهم با اضافه کردن تم به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلتم.

صیغه دهم با اضافه کردن تاء مکسوره ت به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلت.

صیغه یازدهم با اضافه کردن تما به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلتما.

صیغه دوازدهم با اضافه کردن تن به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلتن.

صیغه سیزدهم با اضافه کردن تاء مضمومه ت به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلت.

صیغه چهاردهم با اضافه کردن نا به آخر صیغه اول و ساکن کردن لام الفعل فعل فعلنا.

بنا بر این صیغه های ماضی ثلاثی مجرد معلوم چنین صرف می شود فعل فعلا فعلوا فعلت فعلتا فعلن فعلت فعلتما فعلتم فعلت فعلتما فعلتن فعلت فعلنا.

و همینطور است صرف صیغه های دو وزن دیگر فعل و فعل.

ضمائر از آنچه گذشت دانستیم که علامت صیغه های ماضی ثلاثی مجرد معلوم به ترتیب عبارت است از

ا و ت تا ن ت تما تم ت تما تن ت نا

هر کدام از این علامتها را ضمیر می نامند بجز ت در صیغه های 4 و 5 که فقط علامت

تانیث فاعل است نه ضمیر.

ضمیر دو صیغه 1 و 4 به ترتیب هو و هی است که چون مقدر است به آن ضمیر مستتر و سایر ضمائر را ضمیر بارز می گویند.

ضمیر به جای اسم می نشیند از این رو اگر بعد از فعلی فاعل بصورت اسم ظاهر آورده شود آن فعل خالی از ضمیر بارز یا مستتر خواهد بود می گوییم ذهب الرجل ذهب الرجلان ذهب الرجال قالت هند قالت النساء

پرسش و تمرین

* مطلق فعل و فعل ماضی را تعریف کنید.

* چرا ماضی ثلاثی مجرد معلوم سه وزن دارد.

* در ماضی ثلاثی مجرد معلوم علامتهای زیر مخصوص چه صیغه هایی هستند

و تا ن ت تما ت ت.

* صیغه های زیر چگونه ساخته می شوند

5 14 13 9 8 5 4 2

معنای صیغه های فوق را از فعل ذهب بیان کنید.

* به جای جملات زیر معنی مناسب ذکر کنید

دو زن رفتند من دانستم تو رفتی شما دو مرد رفتید زنان نیکو شدند ما دانستیم شما گروه زنان رفتید مردها دانستند.

* افعال زیر را صرف کنید

سال قتل عظم شهد کبر رحم صدق رؤوف.

* چگونگی ضمائر فعل ماضی را توضیح دهید.

* در فعل ماضی ضمیر صیغه های زیر چیست

10 12 6 10 8 5 2 14 13 7 4 1

* اغلاط زیر را تصحیح کنید

رجل جائت امراه جائا نصروا الرجال امراتان اکلا نساء شربوا حسنا الرجلان علمتا امراتان علموا النساء نحن ضربن انتما ضربتم زید ضربت هند و سعیده قرء ضربا الرجلان

فصل 2 مضارع معلوم

اشاره

مضارع معلوم ثلاثی مجرد از ماضی آن گرفته می شود بدین طریق ابتدا یک یاء مفتوحه ی بر سر ماضی صیغه اول ماضی درآورده سپس فاء الفعل را ساکن و لام الفعل را مضموم می کنیم حرکت عین الفعل مضارع نیز سماعی است و ممکن است مفتوح یا مکسور و یا مضموم باشد.

بنا بر این مضارع ثلاثی مجرد معلوم نیز سه وزن دارد یفعل یفعل یفعل مانند ذهب یذهب دارد می رود یا خواهد رفت ضرب یضرب دارد می زند یا خواهد زد قتل یقتل دارد می کشد یا خواهد کشت.

صیغه ها هر کدام از سه وزن فوق صیغه اول مضارع است و 13 صیغه دیگر را از

صیغه اول می گیریم بدین طریق.

صیغه دوم با اضافه کردن الف و نون مکسوره ان به آخر صیغه اول و مفتوح کردن لام الفعل یفعل یفعلان.

صیغه سوم با اضافه کردن واو و نون مفتوحه ون به آخر صیغه اول یفعل یفعلون.

صیغه چهارم با تبدیل یاء حرف مضارع به تاء یفعل تفعل.

صیغه پنجم با تبدیل یاء به تاء و مفتوح کردن لام الفعل و اضافه کردن الف و نون مکسوره ان به آخر آن یفعل تفعلان.

صیغه ششم با ساکن کردن لام الفعل و اضافه کردن یک نون مفتوحه ن به آخر آن یفعل یفعلن.

صیغه هفتم با تبدیل یاء صیغه اول به تاء یفعل تفعل.

صیغه هشتم با تبدیل یاء صیغه اول به تاء و مفتوح کردن لام الفعل و اضافه کردن الف و نون مکسوره ان به آخر آن یفعل تفعلان.

صیغه نهم با تبدیل یاء صیغه اول به تاء و اضافه کردن واو و نون مفتوحه ون به آخر آن یفعل تفعلون.

صیغه دهم با تبدیل یاء صیغه اول به تاء و مکسور کردن لام الفعل و اضافه کردن یاء و نون مفتوحه ین به آخر آن یفعل تفعلین.

صیغه یازدهم با تبدیل یاء صیغه اول به تاء و مفتوح کردن لام الفعل و اضافه کردن الف و نون مکسوره ان به آخر آن یفعل تفعلان.

صیغه دوازدهم با تبدیل یاء صیغه اول به تاء و ساکن کردن لام الفعل و اضافه کردن یک نون مفتوح ن به آخر آن یفعل تفعلن.

صیغه سیزدهم با تبدیل یاء صیغه اول به همزه یفعل افعل.

صیغه چهاردهم با تبدیل یاء صیغه اول به نون یفعل نفعل.

توجه کنید یاء تاء همزه و نون حروف اتین را

که در اول صیغه های مضارع قرار دارند حروف مضارعه یا علامت فعل مضارع می نامند این حروف در مضارعی که ماضی آن چهار حرفی باشد مضموم و در مضارعی که ماضی آن کمتر از چهار حرفی یا بیشتر از آن باشد مفتوح می باشند بنا بر آنچه گذشت صرف مضارع ثلاثی مجرد معلوم چنین است.

یفعل یفعلان یفعلون تفعل تفعلان یفعلن تفعل تفعلان تفعلون تفعلین تفعلان تفعلن افعل نفعل.

و همچنین است صرف صیغه های دو وزن دیگر یفعل و یفعل.

ضمائر الف در تثنیه ها واو در جمعهای مذکر نون در جمع های مؤنث یاء در مفرد مؤنث مخاطب ضمائر بارز فاعل است در صیغه های 14 13 7 4 1 ضمیر فاعل مستتر است در صیغه 1 هو در صیغه 4 هی در صیغه 7 انت در صیغه 13 انا و در صیغه 14 نحن.

توجه کنید در فعل مضارع دو صیغه جمع مؤنث مبنی و بقیه صیغه ها معرب است صیغه های معرب بخودی خود مرفوع می باشند علامت رفع در صیغه های 13 7 4 1 و 14 ضمه لام الفعل و در تثنیه ها جمعهای مذکر و مفرد مؤنث مخاطب نون آخر صیغه است که به آن نون عوض رفع می گویند.

در دو صیغه جمع مؤنث 6 و 12 نون مفتوحه ضمیر است نه علامت رفع

پرسش و تمرین

* فعل مضارع را تعریف کنید.

* مضارع ثلاثی مجرد معلوم چند وزن دارد چرا.

* مضارع ثلاثی مجرد معلوم از چه گرفته می شود و چگونه.

* صیغه های زیر چگونه ساخته می شوند

5 11 8 12 6 14 13 7 4 1

نام صیغه های تمرین فوق چیست.

* مضارعهای زیر را صرف کنید یعمل یحسد یقذف یشرف یکتب

یقرء یصبر.

* صیغه های زیر را از یعلم معنی کنید

8 10 3 11 8 5 2 14 13 7 4 1

کیفیت ضمائر فعل مضارع را توضیح دهید.

* حروف مضارعه و حرکت آنها در مضارع ثلاثی مجرد معلوم و کیفیت وقوع آنها را بیان کنید.

* اعراب و علامت رفع در صیغه های مضارع به چه کیفیت است.

* در چه صیغه هایی از مضارع لام الفعل ساکن است و جامع بین این صیغه ها چیست

فصل 3 ابواب ثلاثی مجرد

اشاره

باید دانست که مضارع فعل ممکن است بر یکی از سه وزن یفعل یفعل یفعل و مضارع فعل ممکن است بر یکی از دو وزن یفعل یفعل بیاید و مضارع فعل فقط بر وزن یفعل می آید به عبارت دیگر در فعل ثلاثی مجرد معلوم به این چند گونه ماضی مضارع برخورد خواهیم کرد

فعَل یفعَل مانند منع یمنع

فعَل یفعِل مانند ضرب یضرب

فعَل یفعُل مانند نصر ینصر

فعِل یفعَل مانند سمع یسمع

فعِل یفعِل مانند حسب یحسب

فعُل یفعُل مانند کرم یکرم.

هر کدام از این اقسام ماضی مضارع را باب می نامند بنا بر این فعل ثلاثی مجرد دارای شش باب است

پرسش و تمرین

* اینکه می گویند فعل ثلاثی مجرد معلوم شش باب دارد یعنی چه.

* ماضی و مضارع مصادر زیر را بسازید

اکل خوردن از باب 3 قعود نشستن از باب 3 شهاده حاضر بودن از باب 4 ضرب زدن از باب 2 رکوع خم شدن از باب 1 سامه ناراحت شدن از باب 4 قتل کشتن از باب 3. 3 صیغه های 14 13 7 4 1 ماضی و مضارعهای فوق را معنی کنید.

* شماره ابواب زیر را معین کنید جاء یجی ء فهم یفهم سال یسال عمل یعمل حلم یحلم ذهب یذهب قتل یقتل علم یعلم حسن یحسن

فصل 4 امر معلوم

اشاره

فعل امر از مضارع گرفته می شود البته نه اینچنین که صیغه اول آن از مضارع و بقیه صیغه ها از صیغه اول بلکه هر کدام از صیغه های آن از همان صیغه مضارع گرفته می شود شش صیغه غائب و دو صیغه متکلم با درآوردن لام امر بر سر مضارع ساخته می شود و شش صیغه مخاطب با تغییر خاصی در صیغه مضارع لذا آن هشت صیغه را امر بلام یا امر غائب و متکلم و این شش صیغه را امر به صیغه یا امر حاضر می نامند.

صیغه ها برای ساختن صیغه های غائب و متکلم امر لام مکسوری را که به آن لام امر گویند در اول صیغه های مضارع درآورده علامت رفع را از آخر آن می اندازیم و برای ساختن صیغه های مخاطب آن اولا از اول هر کدام از صیغه های مضارع مخاطب حرف مضارع را می اندازیم ثانیا اگر ما بعد حرف مضارع متحرک بود از همانجا امر را بنا می کنیم و دیگر احتیاج به زیاد کردن چیزی نیست و اگر ساکن بود

همزه متحرکی در اول آن می آوریم ثالثا اگر عین الفعل مضموم بود همزه را مضموم و الا همزه را مکسور می آوریم رابعا علامت رفع را از آخر صیغه می اندازیم.

بنا بر این صرف صیغه های امر از یفعل چنین است لیفعل لیفعلا لیفعلوا لتفعل لتفعلا لیفعلن افعل افعلا افعلوا افعلی افعلا افعلن لافعل لنفعل

و از یفعل چنین است لیفعل لیفعلا لیفعلوا …

افعل افعلا افعلوا …

لافعل لنفعل و از یفعل چنین است لیفعل لیفعلا لیفعلوا …

افعل افعلا افعلوا …

لافعل لنفعل

دو نکته

1- لام امر را چون بعد از واو یا فاء یا ثم قرار گیرد می توانیم ساکن کنیم مانند

و لتنظر نفس ما قدمت لغد فلیعبدوا رب هذا البیتثم لیقضوا تفثهم و لیوفوا نذورهم و لیطوفوا بالبیت العتیق

قرآن مجید.

2- همزه امر همزه وصل است یعنی چون صیغه امر در اثناء کلام واقع شود همزه در تلفظ ساقط می شود و ما قبل آن به ما بعد وصل می گردد مانند ثم ارجع البصر کرتین4 الملک.

ضمائر کیفیت ضمائر فعل امر مانند مضارع است و نیز ضمائر سائر افعال یعنی ثلاثی مزید معلوم رباعی مجرد معلوم رباعی مزید معلوم و مجهول تمام این افعال مانند ضمائر ثلاثی مجرد معلوم است ماضی مانند ماضی مضارع و امر مانند مضارع البته روشن است که ضمیر در فعل معلوم ضمیر فاعل و در فعل مجهول ضمیر نائب فاعل می باشد

پرسش و تمرین

* فعل امر را تعریف کنید.

* کیفیت اشتقاق امر از مضارع را بیان کنید.

* قاعده ساختن امر غائب و امر حاضر را بیان کنید.

* امر صیغه های زیر چیست یذهب یعلمون نعلم اذهب تذهبین تذهبان یذهبان یعلمن تعلمن تذهب تعلم.

* امر یقرء یکتب یصبر را صرف نموده

صیغه های 9 6 5 2 14 13 7 4 1 آنها امرها را معنی کنید.

* در سور آخر قرآن مجید ده فعل امر حاضر را که همزه آن ساقط شده باشد پیدا کنید.

* کیفیت ضمائر فعل امر را بیان کنید.

* ضمائر زیر در چه صیغه هایی از مضارع و امر بکار می روند ا ن ی هو انا نحن.

* در صیغه های زیر از مضارع و امر چه ضمیری بکار می رود و بارز است یا مستتر 14 13 12 5 4 3 2

فصل 5 ماضی مجهول

اشاره

گذشت که ماضی مجهول را از ماضی معلوم می گیریم برای تبدیل ماضی معلوم به مجهول ما قبل آخر را اگر مکسور نباشد مکسور و حروف متحرک قبل از آن را که در ثلاثی مجرد فقط فاء الفعل است مضموم می کنیم مانند ضرب زد ضرب زده شد علم دانست علم دانسته شد.

بنا بر این ماضی مجهول ثلاثی مجرد بیش از یک وزن ندارد و آن فعل است صیغه های ماضی مجهول را همانند ماضی معلوم می سازیم منتهی در اینجا اختلاف صیغه ها و ضمائر به خاطر اختلاف نائب فاعل است نه فاعل و در این جهت سائر افعال مجهول مانند ماضی مجهول است صرف صیغه ها چنین است فعل فعلا فعلوا فعلت فعلتا فعلن فعلت فعلتما فعلتم فعلت فعلتما فعلتن فعلت فعلنا

پرسش و تمرین

* ماضی مجهول را تعریف کنید.

* در فعل مجهول اختلاف صیغه ها بخاطر اختلاف نائب فاعل است این مطلب را توضیح دهید.

* کیفیت ضمائر ماضی مجهول را بیان کنید.

* صیغه های 1 تا 6 مجهول علم و 7 تا 12 مجهول ضرب و متکلم مجهول نصر را بسازید.

* مجهول اکل قتل علم و امر را صرف کنید

فصل 6 مضارع مجهول

اشاره

مضارع مجهول از مضارع معلوم گرفته می شود برای تبدیل مضارع معلوم به مجهول حرف مضارع را اگر مضموم نباشد مضموم و ما قبل آخر را اگر مفتوح نباشد مفتوح می کنیم مانند یعلم می داند یعلم دانسته می شود یضرب می زند یضرب زده می شود ینصر یاری می کند ینصر یاری می شود.

بنا بر این مضارع مجهول ثلاثی مجرد نیز فقط یک وزن دارد و آن یفعل است صیغه سازی مضارع مجهول همانند معلوم و صرف آن از این قرار است یفعل یفعلان یفعلون تفعل تفعلان یفعلن تفعل تفعلان تفعلون تفعلین تفعلان تفعلن افعل نفعل

پرسش و تمرین

* مضارع مجهول را تعریف کنید.

* مضارع مجهول ثلاثی مجرد چند وزن دارد چرا.

* مجهول افعال زیر چیست یاکل یقتل یعلم یامر یکتب.

* صیغه های زیر را از مجهولهای تمرین سابق بسازید 13 7 4 1

* اختلاف ضمائر در مضارع مجهول به چه مناسبت است کیفیت آنها را بیان کنید.

* بین مضارع معلوم و مجهول در اشتقاق چه فرقی است

فصل 7 امر مجهول

اشاره

امر مجهول از مضارع مجهول گرفته می شود و همانند امر معلوم هر صیغه آن از همان صیغه مضارع برای تبدیل هر کدام از صیغه های مضارع مجهول به امر لام امر مکسور در اول آن درآورده علامت رفع را از آخر می اندازیم مانند یعلم دانسته می شود لیعلم باید دانسته شود تضرب زده می شوی لتضرب باید زده شوی بنا بر این تمام صیغه های امر مجهول با لام امر ساخته می شود و صرف آن چنین است لیفعل لیفعلا لیفعلوا لتفعل لتفعلا لیفعلن لتفعل لتفعلا لتفعلوا لتفعلی لتفعلا لتفعلن لافعل

پرسش و تمرین

* بین امر معلوم و مجهول در ساختن صیغه ها چه فرقی است.

* امر معلوم و مجهول یعلم یکتب یسال را صرف کنید.

* صیغه های 12 6 9 3 14 13 7 4 1 چند امر مجهول تمرین فوق را معنی کنید.

* چه صیغه هایی از امر مجهول ضمیر مستتر دارد و آن ضمیر یا ضمائر چیست.

* ضمائر بارز امر مجهول و محل هر یک را ذکر کنید

فصل 8 مجهول فعل لازم

دانستیم که در فعل مجهول باید مفعول را بعنوان نائب فاعل بعد از فعل قرار داد از این رو فعلی را که بخواهیم مجهول کنیم باید متعدی یعنی دارای مفعول باشد مانند ضرب که فعل علاوه بر فاعل به مفعول به نیز احتیاج دارد می گوییم ضرب زید بکرا و در مجهول آن می گوییم ضرب بکر.

و اما فعل لازم مانند ذهب را که مفعول ندارد نمی توان مجهول کرد مگر اینکه آن را بوسیله حرف جر متعدی نماییم.

متعدی کردن فعل لازم با حرف جر چنین است که حرف جری بر سر اسم درآورده بعد از فعل قرار دهیم مانند ذهب زید زید رفت ذهب زید ببکر زید بکر را برد ذهب ببکر بکر برده شد.

صرف ماضی مجهول متعدی به حرف جر از این قرار است فعل به فعل بهما فعل بهم فعل بها فعل بهما فعل بهن فعل بک فعل بکما فعل بکم فعل بک فعل بکما فعل بکن فعل بی فعل بنا.

و صرف مضارع آن از این قرار است یفعل به یفعل بهما یفعل بهم …

یفعل بک یفعل بکما یفعل بکم …

یفعل بی …

و صرف امر آن از این قرار است لیفعل به لیفعل بهما لیفعل بهم …

لیفعل بک

لیفعل بکما لیفعل بکم …

لیفعل بی …

ضمائر همانطور که ملاحظه شد ضمائر مجهول متعدی به حرف جر غیر از ضمائر اقسام گذشته است این ضمائر عبارتند از ه هما هم ها هما هن ک کما کم ک کما کن ی نا که بوسیله حرف جر به ترتیب نائب فاعل صیغه های چهارده گانه فعل قرار می گیرند به جای شش ضمیر اول می توان اسم ظاهر آورد مانند ذهب به یا ذهب برجل …

ذهب بهن یا ذهب بنساء ولی در هشت صیغه بعد فقط باید ضمیر آورده شود

فصل 9 مجهول بدون معلوم

اشاره

در زبان عرب چند فعل مجهول وجود دارد که یا معلوم آن استعمال نشده است مثل اغمی علیه (بیهوش شد) و یا اصل معنای معلوم در آن حفظ نشده است مثل اولع به (به او علاقه زیاد پیدا کرد) یا به آن چیز یا کار حریص شد یا حریص بود حم تبدار شد غشی علیه غش کرد جن دیوانه شد ا تری آیا گمان می کنی عنی به به او اهتمام ورزید و …

پرسش و تمرین

* اصطلاحات زیر را معنی کنید فعل لازم فعل متعدی متعدی بنفسه متعدی به حرف جر جار و مجرور مفعول با واسطه مفعول بی واسطه.

* از سوره های نصر و انشراح برای اصطلاحات فوق مثال بیاورید.

* فعل لازم را چگونه مجهول می کنند و چرا.

* ماضی و مضارع مجهول افعال زیر را صرف کنید خرج منه دخل فیه سال عنه نظر الیه.

* صیغه های زیر را از ماضی و مضارع های مجهول فوق معنی کنید 6. 14. 13. 7.4. 1 امر مجهول مضارع های تمرین سابق 4 را صرف کنید و صیغه های 12.9.6.3.2 از امر مجهولها را معنی کنید.

* ضمائر مجهول فعل لازم و کیفیت تخلف جانشین شدن اسم ظاهر از آنها را بیان کنید.

* بنظر شما علت آوردن فعل مجهول به جای معلوم یعنی ذکر نکردن فاعل چه چیزها می تواند باشد.

* آیا قواعدی که برای ساختن مجهول گفته شد عمومی است یا مختص به ثلاثی مجرد به چه دلیل.

* کیفیت ضمائر معلوم و مجهول عمومی است یا خصوصی چرا

تتمه

انکه در خلال فصلهای اخیر روشن شد فعل مجهول چه مجهول متعدی بنفسه و چه مجهول متعدی به حرف جر فقط به یک صورت صرف می شود و 14 صیغه دارد و همین طور است فعل معلوم لازم لکن فعل معلوم متعدی چه متعدی بنفسه و چه متعدی به حرف جر برای هر صیغه آن در رابطه با مفعول 14 صیغه متصور است که از ضرب 196 14.14 صورت بدست می آید هر چند تمام این صور مورد استفاده قرار نمی گیرد دو جدول زیر صور آن را در حالتی که مفعول ضمیر متصل باشد نشان می دهدو بر

همین قیاس است صرف مضارع و امر در مجهول کردن هر کدام از صیغه های جدول شماره 2 فعل را مجهول کرده ضمیر فاعلی را حذف نموده و جار و مجرور را بعنوان نائب فاعل بعد از فعل می آوریم مانند ذهبوا بزید ذهب بزید اما در مجهول کردن هر کدام از صیغه های جدول شماره 1 فعل را مجهول کرده ضمیر فاعلی را حذف می کنیم و ضمیر مفعولی را به ضمیر فاعلی معادل خود تبدیل کرده و بعنوان نائب فاعل به فعل مجهول ملحق می کنیم روشن است که در برخی از صیغه ها ضمیر نائب فاعل مستتر خواهد بود مثلا مجهول نصروهن نصرن و مجهول نصرنهم نصروا و …

در جدول زیر معادله بین ضمائر فاعلی و مفعولی مشخص شده است ضمائر فاعلی ماضی ضمائر مفعولی ضمائر فاعلی مضارع و امر هو مستتر ه هو مستتر ا هما ا و هم و هی مستتر ها هی مستتر ا هما ا ن هن ن ت ک انت مستتر تما کما ا تم کم و ت ک ی تما کما ا تن کن ن ت ی انا مستتر نا نا نحن مستتر

فصل 10 مضاعف

اشاره

گذشت که مضاعف کلمه ای است که فاء و عین یا عین و لام آن همجنس باشد لکن در زبان عربی فعلی که فاء و عین آن همجنس باشد شنیده نشده است بنا بر این فعل مضاعف منحصر است در فعلی که عین الفعل و لام الفعل آن همانند باشد مانند مدد کشید و سدد بست فعل مضاعف چنانچه در مقدمه گذشت در معرض ادغام است ادغام در بعضی از صیغه های فعل مضاعف واجب و در بعضی جائز

و در بعضی ممتنع است.

ماضی در پنج صیغه اول ماضی ادغام واجب است زیرا حرف دوم متحرک و حرف اول جائز التسکین است و در بقیه صیغه ها ممتنع می باشد زیرا حرف دوم ساکن و سکون آن به جهت اتصال به ضمیر رفع متحرک است صرف آن از مد کشید بر وزن فعل چنین است معلوم مد مدا …

مددن مددت …

مجهول مد مدا …

مددن مددت …

مضارع ادغام در دو صیغه جمع مؤنث مضارع ممتنع و در بقیه صیغه ها واجب است دلیل امتناع و وجوب همان است که در ماضی گفته شد صرف آن از یمد می کشد بر وزن یفعل چنین است معلوم یمد یمدان یمدون تمد تمدان یمددن تمد تمدان تمدون تمدین تمدان تمددن امد نمد مجهول یمد …

یمددن تمد …

تمددن امد نمد.

امر ادغام در صیغه های 13 7 4 1 و 14 امر جائز و در صیغه های 6 و 12 ممتنع و در بقیه واجب است دلیل امتناع و وجوب همان است که گذشت و دلیل جواز در آن پنج صیغه این است که حرف دوم بخاطر عامل جزم یا بناء ساکن است روشن است که در این پنج صیغه اگر بخواهیم ادغام کنیم باید حرف دوم را حرکت دهیم حرکت آن می تواند فتحه یا کسره و اگر عین الفعل مضموم است فتحه یا کسره یا ضمه باشد بنا بر این در مضموم العین چهار وجه و در غیر آن سه وجه جائز است.

در پنج صیغه اول امر حاضر در صورت ادغام همزه امر می افتد زیرا فاء الفعل به حرکت عین الفعل متحرک می شود و دیگر احتیاجی به همزه نیست صرف صیغه های امر

معلوم یعض می گزد بر وزن یفعل چنین است لیعضض لیعض لیعض لیعضا …

اعضض عض عض عضا …

لاعضض لاعض لاعض …

صرف صیغه های امر معلوم یفر فرار می کند بر وزن یفعل چنین است لیفرر لیفر لیفر لیفرا …

افرر فر فر فرا …

لافرر لافر لافر …

صرف صیغه های امر معلوم یمد می کشد بر وزن یفعل چنین است لیمدد لیمد لیمد لیمد لیمدا …

امدد مد مد مد مدا …

لامدد لامد لامد لامد …

تبصره ماده های الحیاه زنده شدن و العی عاجز شدن و امثال آن هم مضاعف اند و هم لفیف بنا بر این حکم هر دو را می توان در آنها جاری کرد و گفت حیی حییا حیوا …

حییوا نیز سماعا جائز است یحیی یحییان یحیون …

لیحی لیحییا لیحیوا …

احی احییا احیوا …

و یا حی حیا حیوا …

یحی یحیان یحیون …

لیحیی لیحی لیحی لیحیا لیحیوا …

و همینطور ماده های دیگر از این قبیل در بعضی از صیغه های چنین افعالی تغییراتی عارض می شود که جهت آن در فصلهای آینده خواهد آمد

پرسش و تمرین

* ادغام چیست.

* حکم ادغام کلمات زیر چیست چرا؟

ویل لکل همزه لمزه یجرر مررت سارر عوود محمرر درر حرر ممسوح تنوین محلل مرره اشتدد یشددن تعوون مضارر تحررر ببر لم یعضض افرر احللن قررتم مستقرر سددتما منوال یوبب.

* دو حرف متقارب را تعریف کنید.

* آیا قاعده ادغام به فعل یا اسم اختصاص دارد.

* آیا انقسام به صحیح معتل مهموز مضاعف سالم مخصوص کلمه ثلاثی است.

* ضمائر فعل را ضمیر رفع یا مرفوع می گویند چرا.

* عض را که بر وزن فعل و مد و فر را که بر وزن فعل هستند صرف کنید.

* ادغام در چه مواردی واجب در

چه مواردی جائز و در چه مواردی ممتنع است اجمالا ذکر کنید.

* یمد یفر و یعض را صرف کنید.

* خصوصیت امر از جهت ادغام نسبت به مضارع چیست.

* علت هر کدام از وجوه صیغه های چند وجهی امر را می دانید آن علت چیست.

* امر یمد یفر و یعض را صرف کنید.

* ماضی مجهول مد و مضارع مجهول فر و امر مجهول عض را صرف کنید

فصل 11 مهموز

اشاره

مهموز بر سه نوع است

1 - مهموز الفاء مانند امر فرمان داد

2 - مهموز العین مانند سال پرسید

3 - مهموز اللام مانند قرا خواند نوع دوم و سوم مانند سالم است و امتیازی ندارد و اما نوع اول محل جریان قاعده تخفیف همزه می باشد بدین ترتیب که همزه در صیغه های 13 مضارع و امر و 7 تا 12 امر معلوم وجوبا تخفیف می شود مانند معلوم یامر یامران …

آمر نامر لیامر …

اومر …

لامر لنامر مجهول یؤمر یؤمران …

اؤمر نؤمر لیؤمر …

لتؤمر …

لاؤمر لنؤمر و در بقیه صیغه های مضارع و امر تخفیف آن جائز است مانند یامر …

و یومر …

چند مورد استثنائی 1 و 2 و 3 اخذ گرفتن اکل خوردن امر فرمان دادن امر حاضر معلوم این سه ماده از قواعد عمومی استثناء شده چنین صرف می شود خذ خذا خذوا …

کل کلا کلوا …

مر مرا مروا …

یعنی نه تنها همزه امر نمی گیرد بلکه همزه فاء الفعل نیز می افتد البته این عمل در دو ماده اول واجب و در ماده سوم جائز است یعنی امر آن را این چنین نیز می توان صرف کرد اومر اومرا اومروا …

سؤال پرسیدن در ماضی مضارع و امر معلوم این ماده جایز است همزه عین

الفعل را به الف تبدیل کنیم پس می گوییم سال سالا سالوا یا سال سالا سالوا …

یسال یسالان …

یا یسال یسالان …

لیسال …

اسال …

یا لیسل …

سل …

در صیغه های 14 13 7 4 1 و نیز 6 و 12 امر الف به التقاء ساکنین می افتد در صیغه های 10 9 8 و 11 سلا سلوا و سلی نیز شنیده شده است و در صورتی که واو یا فاء بر سر صیغه امر درآید مانند و اسال و فاسالوا تبدیل همزه آن بالف شنیده نشده است.

5 -رای رؤیه دیدن از معلوم و مجهول مضارع و امر این مصدر همزه عین الفعل پس از نقل حرکت آن به ما قبل حذف می شود می گوییم یری یریان یرون …

لیر لیریا لیروا …

رأ ریا روا …

یری یریان یرون …

لیر لیریا لیروا …

در بعضی از صیغه های این فعل تغییراتی عارض می شود که جهت آن در بحث ناقص خواهد آمد

پرسش و تمرین

* سالم صحیح مضاعف و مهموز را تعریف کنید.

* تبدیل همزه به حرف مد در کجا واجب و در کجا جائز است.

* مضارع معلوم و مجهول امن یامن و امر یامر و امر معلوم آن دو را صرف کنید.

* امر معلوم و مجهول یاخذ یاکل و یامر را صرف کنید.

* ماضی معلوم مضارع معلوم و مجهول و امر معلوم و مجهول رای یری را صرف کنید.

* معلوم و مجهول ماضی مضارع و امر سؤال را به وجوه ممکن صرف کنید

فصل 12 قواعد اعلال

اشاره

چنانکه قبلا اشاره شد حروف عله در معرض تغییرند که تغییر آنها را اعلال می نامند اینک لازم است قبل از بررسی اقسام فعل معتل تغییراتی را که در حروف عله عارض می شود بشناسیم این تغییرات در چهار چوب قواعدی که به قواعد اعلال معروفند صورت می گیرد قواعد اعلال بعضی مخصوص نوع خاصی از انواع کلمه اند مثلا مخصوص فعل مضارع مثال واوی یا ماضی اجوف یا امر ناقص می باشند و بعضی دیگر چنین نبوده و نسبتا عمومی اند از قواعد عمومی نسبی اعلال بعضی بیشتر در فعل مورد دارند و بعضی فقط در اسم دسته اول از قواعد عمومی اعلال در اینجا و دسته دوم در مقدمه بخش اسم بیان می شود و هر کدام از قواعد خصوصی در موضع مخصوص به خود خواهد آمد.

قاعده اول واو و یاء متحرک اگر عین الفعل کلمه واقع شوند و ما قبلشان حرف صحیح و ساکن باشد حرکتشان به ما قبل داده می شود مانند یقول یقول یبیع یبیع یخوف یخوف یخاف به خلاف فتیه مثلا.

قاعده دوم واو و یاء مضموم یا مکسور اگر در اثناء کلمه واقع شوند و عین الفعل

یا لام الفعل باشند و ما قبلشان حرف صحیح و متحرک باشد پس از سلب حرکت ما قبل حرکتشان به ما قبل داده می شود مانند قول قول قیل بیع بیع یدعوون یدعوون یدعون رضیوا رضیوا رضوا.

قاعده سوم واو مضموم ما قبل مضموم و یاء مضموم یا مکسور ما قبل مکسور اگر در آخر کلمه قرار گیرند حرکتشان می افتد مانند یدعو یدعو یرمی یرمی رامی رامی.

قاعده چهارم واو ساکن ما قبل مکسور قلب به یاء می شود مانند قول قیل موزان میزان.

قاعده پنجم واو در صورتیکه لام الفعل باشد و ما قبل آن مکسور قلب به یاء می شود مانند دعو دعی دعون دعین داعو داعی داعین داع به خلاف رخو و رجو رجا.

قاعده ششم واو در صورتیکه لام الفعل باشد و ما قبل آن مفتوح قلب به یاء می شود مشروط بر اینکه حرف چهارم به بعد کلمه باشد مانند یدعو یدعی یدعی یدعون یدعین به خلاف دعو دعا باید توجه داشت که این قاعده بر قاعده هشتم اعلال مقدم است یعنی در مواردی که امکان اجرای هر دو قاعده باشد اول این قاعده جاری می شود و سپس قاعده هشتم.

قاعده هفتم یاء ساکن ما قبل مضموم قلب به واو می شود مشروط بر اینکه فاء الفعل باشد مانند ییسر یوسر میسر موسر.

قاعده هشتم واو و یاء متحرک ما قبل مفتوح قلب به الف می شوند مشروط به اینکه حرکت آنها عارضی نباشد و حرکتی را که قبل از الف یا یاء نسبت یا علامت تثنیه یا نون تاکید و یا به جهت دفع التقاء ساکنین باشد عارضی گویند مانند دعو دعا یدعو یدعی یدعی به خلاف دعوا و رضوی و

فتیان و فتیین و اخشون صیغه نهم امر معلوم مؤکد به نون تاکید ثقیله و اخشوا الله و امثال اینها و همچنین است اگر واو و یاء در موضع حرکت باشند یعنی به جهت جریان قواعد اعلال سکونی در همین کلمه ساکن شده باشند مانند یخوف یخوف یخاف یبیع یبیع یباع تبصره این قاعده در فاء الفعل جاری نمی شود مانند یود و تیسر قاعده نهم الف ما قبل مضموم قلب به واو و الف ما قبل مکسور قلب به یاء می شود مانند قابل قابل قوبل مصباح مصیباح مصیبیح.

قاعده دهم حرف عله در التقاء ساکنین حذف می شود مانند قول قل بیع بع خاف خف تفصیل این قاعده در فصل دوم خاتمه خواهد آمد.

تذکار 1 از قواعد دهگانه فوق سه قاعده اول مربوط به اعلال سکونی است و شش قاعده بعد مربوط به اعلال قلبی و قاعده دهم مربوط به اعلال حذفی 2 در تزاحم بین قواعد قلبی و سکونی قاعده قلبی بر سکونی مقدم است مثلا خوف می شود خاف نه خوف که بشود خیف.

تبصره

بر قواعد اعلال حرف عله در موارد زیر در حکم حرف صحیح است و اعلال نمی شود

عین الفعل لفیف مقرون مانند قوی و یحیی

عین الفعل کلماتی که بمعنی عیب یا رنگ باشند مانند عور حول قود اسود

عین الفعل اسم آلت مانند مقود و مخیط

عین الفعل جمع قله مانند ادور جمع دار اعین جمع عین انیاب جمع ناب اسوره جمع سوار احوال و احوله جمع حول و حال

عین الفعل مصدر مشهور باب تفعیل مانند تقویم تنوین تبیین تعیین

عین الفعل افعل تفضیل و افعل وصفی صفت مشبهه مانند اهون و ابیض

عین الفعل صیغه تعجب مانند

ما اقوم زیدا و اقوم بزید

عین الفعل وزن فعلان مانند جولان حیوان فوران هیجان

عین الفعل کلمه ای که بعد از عین الفعل آن حرف مد است مانند جواد طویل بیان غیور گر چه در بعضی موارد اعلال می شود مانند صوام صیام مبیوع مبیع و تفصیل آن در بحث اجوف و مقدمه بخش اسم خواهد آمد

غیر آخر کلمه ملحق بحث ملحق در فصل 6 خاتمه خواهد آمد مانند جهور و خورنق به خلاف مثل اسلنقی

حرف عله مشدد مانند صیر و مصور

فصل 13 مثال

اشاره

مثال بر دو نوع است

واوی مانند وعد وعده داد

یائی مانند یسر آسان شد.

مثال واوی ثلاثی مجرد دارای دو قاعده خصوصی است

از مصدر آن اگر بر وزن فعل باشد غالبا واو فاء الفعل پس از نقل حرکتش به ما بعد می افتد و به جای آن یک تاء در آخر آورده می شود مانند وعد وعده دادن عده وصل صله به خلاف مثل وزر سنگینی گاهی در مصدر بر وزن فعل مثال واوی نیز قاعده فوق جاری می شود مانند وسع سعه وضع ضعه لکن غالبا جاری نمی شود مانند وقت و وزن و …

2 -از مضارع معلوم آن اگر بر وزن یفعل مکسور العین باشد فاء الفعل حذف می شود مانند یوعد یعد این قاعده در چند مضارع مفتوح العین نیز جاری می شود از قبیل یوسع یسع یوضع یضع یوقع یقع یودع یدع یورع یرع یوطا یطا یوذر یذر یوهب یهب یوسع و یوضع نیز شنیده شده است امر معلوم چنین افعالی نیز نظیر مضارع معلوم آن محذوف الفاء خواهد بود مانند لیعد لیعدا لیعدوا …

عد عدا عدوا …

اما در مضارع و امر مجهول واو حذف نمی شود می گوییم یوعد یوعدان …

لیوعد

لیوعدا …

پرسش و تمرین

* معتل را تعریف نموده اقسام آن را نام ببرید.

* مصادر زیر در اصل چه بوده اند هبه سعه جده مقه دیه.

* مضارع معلوم یعد و یرث مضارع مجهول یجد و یصل امر معلوم یکل و یهب امر مجهول یضع و یطا را صرف کنید.

* قواعد خصوصی و عمومی مثال را با ذکر دو نمونه برای هر یک ذکر نمایید.

* امر حاضر معلوم یدع یرد یذر و یقف را صرف کنید

فصل 14 اجوف

اشاره

اجوف ثلاثی مجرد دارای دو قاعده خصوصی می باشد که عبارتند از

قاعده 1 مضارع معلوم اجوف چه واوی باشد چه یائی اگر مضموم العین یفعل باشد ماضی معلوم و مجهول آن از صیغه ششم به بعد مضموم الفاء می شود و اگر مفتوح العین یا مکسور العین یفعل یا یفعل باشد از صیغه ششم به بعد مکسور الفاء می گردد.

در ماضی معلوم القول گفتن که فعل آن از باب فعل یفعل است می گوییم قال قالا

قالوا قالت قالتا قلن قلت …

و در مجهول آن می گوییم قیل قیلا قیلوا قیلت قیلتا قلن قلت …

در ماضی معلوم البیع معامله کردن که فعل آن از باب فعل یفعل است می گوییم باع باعا باعوا باعت باعتا بعن بعت …

و در مجهول آن می گوییم بیع بیعا بیعوا بیعت بیعتا بعن بعت …

و در ماضی معلوم الخوف ترسیدن که فعل آن از باب فعل یفعل است می گوییم خاف خافا خافوا خافت خافتا خفن خفت …

و در مجهول آن می گوییم خیف منه خیف منهما خیف منهم …

تبصره

در فعل ماضی لیس نیست قاعده مزبور جاری نمی شود و فاء الفعل در تمام صیغه ها مفتوح است می گوییم لیس لیسا لیسوا لیست لیستا لسن لست …

قاعده 2

اجوف واوی مجرد باشد

یا مزید اگر در مصدر آن واو ما قبل مکسور قبل از الف قرار گیرد قلب به یاء می شود مشروط به اینکه واو در ماضی آن اعلال شده باشد مانند قوام قیام انقواد انقیاد به خلاف لواذ و اجتوار.

توجه کنید با در نظر گرفتن قواعد عمومی اعلال تغییراتی که در صیغه های مختلف اجوف صورت گرفته است

روشن می شود الف در پنج صیغه اول ماضی معلوم اجوف قاعده هشتم جاری می شود و در بقیه صیغه ها بعد از این قاعده قاعده دهم جاری می گردد ب در تمام صیغه های مضارع معلوم قاعده اول و در دو صیغه 6 و 12 قاعده دهم نیز جاری می شود ج به جهت اجراء همین قواعد قاعده 1 و 10 است که امر یقول را چنین صرف می کنیم لیقل لیقولا لیقولوا …

قل قولا قولوا و امر یبیع را چنین لیبع لیبیعا لیبیعوا …

بع بیعا بیعوا …

و نیز اصل قیل مجهول قال قول بود که به جهت اجراء قواعد 2 و 4 بدین صورت درآمد و اصل بیع مجهول باع بیع بود که بواسطه اجرای قاعده 2 چنین شد و همینطور …

پرسش و تمرین

در کلمات زیر کدام قاعده از قواعد اعلال جاری می شود یزین یروع لوم قوم به صیر یجی ء حوله جوران عود القول میقظ مختیر میسر معتود میقن مرتوض اجود قوم یقول محول روی موثاق اجلواز غیب قولت سیرت سیر قومن یهیبن.

معلوم و مجهول ماضی قام یقوم و خاف یخاف اجوف واوی و سار یسیر و هاب یهاب اجوف یائی را صرف کنید.

معلوم مضارع های تمرین سابق را صرف کنید و بیان کنید در صیغه های 10 6 1 یقول چه قاعده یا

قواعدی جاری می شود.

در پنج صیغه اول ماضی مجهول قال و باع چه قاعده یا قواعدی جاری می شود و در بقیه صیغه های آن چه قواعدی.

امر معلوم و امر مجهول افعال تمرین دوم را صرف کنید.

می دانید که در اجوف همیشه از صیغه های 6 14 13 7 4 1 و 12 امر عین الفعل حذف می شود علت این مطلب چیست.

مجهول ماضی مضارع و امر خاف منه سار الیه قام فیه را صرف کنید.

با توجه به قواعد وزن که در مقدمه گذشت وزن صیغه های ماضی معلوم الخوف و مضارع مجهول البیع و امر معلوم القول را ذکر کنید.

قواعد خصوصی اجوف را بیان نموده برای هر کدام مثال بزنید و لیس را صرف کنید.

ده کلمه معتل از قرآن مجید بیاورید و اعلال آنها را بیان کنید

فصل 15 ناقص

اشاره

ناقص ثلاثی مجرد دارای یک قاعده خصوصی است و آن اینکه در امر و مضارع مجزوم آن در صیغه های 13 7 4 1 و 14 که علامت رفع ضمه لام الفعل است خود لام الفعل می افتد.

جریان قواعد عمومی اعلال در ناقص نیز تغییرات زیادی ایجاد می کند از این رو بعضی از قسمتهای آن را صرف می کنیم الدعاء الدعوه خواندن و دعوت کردن ناقص واوی از باب فعل یفعل است ماضی معلوم دعا دعوا دعوا دعت دعتا دعون دعوت دعوتما …

مضارع معلوم یدعو یدعوان یدعون تدعو تدعوان یدعون تدعو تدعوان تدعون تدعین تدعوان تدعون ادعو ندعو امر معلوم لیدع لیدعوا لیدعوا لتدع لتدعوا لیدعون ادع ادعوا ادعوا ادعی ادعوا ادعون لادع لندع ماضی مجهول دعی دعیا دعوا دعیت دعیتا دعین دعیت …

مضارع مجهول یدعی یدعیان یدعون تدعی تدعیان یدعین تدعی تدعیان

تدعون تدعین تدعیان تدعین ادعی ندعی امر مجهول لیدع لیدعیا لیدعوا لتدع لتدعیا لیدعین لتدع …

الرمی پرتاب کردن ناقص یائی از باب فعل یفعل است

ماضی معلوم رمی رمیا رموا رمت رمتا رمین رمیت …

مضارع معلوم یرمی یرمیان یرمون ترمی ترمیان یرمین ترمی ترمیان ترمون ترمین ترمیان ترمین ارمی نرمی امر معلوم لیرم لیرمیا لیرموا لترم لترمیا لیرمین ارم ارمیا ارموا ارمی ارمیا ارمین لارم لنرم ماضی مجهول رمی رمیا رموا رمیت رمیتا رمین رمیت …

مضارع مجهول یرمی یرمیان یرمون ترمی ترمیان یرمین ترمی ترمیان ترمون ترمین ترمیان ترمین ارمی نرمی امر مجهول لیرم لیرمیا لیرموا لترم لترمیا لیرمین لترم …

پرسش و تمرین

دعا و رمی را صرف کرده اعلال تمام صیغه ها را بیان نمایید.

دعی و رمی را صرف کرده چگونگی اعلال هر صیغه را بیان کنید.

یدعو و یرمی را صرف کرده کیفیت اعلال تمام صیغه ها را بیان کنید.

در یدعی چه قواعدی جاری است و در یرمی چه قاعده ای.

امر معلوم یبکی و یعلو و امر مجهول یخلو و یجری را صرف کنید.

یهدی یمشی یغزو و یرجو را صرف کنید.

ماضی های زیر را صرف کنید بدا یبدو مشی یمشی محا یمحو.

با توجه به قواعد وزن وزن صیغه های ماضی معلوم الرمی و مضارع معلوم الدعاء و مضارع مجهول الرمی را ذکر کنید

فصل 16 لفیف

اشاره

دانستیم که لفیف بر دو قسم است

لفیف مفروق مانند وقی

لفیف مقرون مانند لوی لفیف مقرون خود بر دو قسم است که معتل الفاء و العین آن مختص اسم می باشد.

لفیف مفروق از جهت فاء الفعل مانند مثال و از جهت لام الفعل مانند ناقص است لذا قواعد عمومی و خصوصی هر دو قسم در آن جاری می شود مثلا الوقی نگهداشتن و حفظ کردن لفیف مفروق از باب فعل یفعل است ماضی معلوم آن می شود وقی …

مضارع معلوم آن یقی …

و امر معلوم آن لیق …

ق …

و مجهول آنها بترتیب وقی …

یوقی …

لیوق …

لفیف مقرون نیز از جهت عین الفعل شبیه به اجوف و از جهت لام الفعل شبیه ناقص است اما در آن فقط احکام ناقص جاری می شود و در عین الفعل آن نه تنها قاعده خصوصی اجوف نمی آید بلکه قواعد عمومی اعلال نیز جاری نمی شود مثلا اللوی پیچاندن لفیف مقرون از باب فعل یفعل است ماضی معلوم آن لوی …

مضارع معلوم آن یلوی …

و امر معلوم آن

لیلو …

الو …

است و مجهول آن بترتیب لوی …

یلوی …

لیلو …

با توجه به قواعد عمومی و خصوصی اعلال صرف افعال لفیف روشن خواهد بود.

تذکار فعلی که هر سه حرف اصلیش حرف عله باشد نداریم لذا در باره معتل الفاء و العین و اللام بحثی نخواهیم داشت

پرسش و تمرین

وجه تسمیه لفیف چیست لفیف یعنی پیچیده شده.

در لفیف مقرون چه قواعدی جاری است و عین الفعل آن چه حکمی دارد.

معلوم و مجهول ماضی مضارع و امر افعال زیر را صرف کنید وفی یفی وای یای وجی یوجی شوی یشوی عیی یعیی عی یعی حیی یحیی حی یحی.

در مضارع معتل اللام چه صیغه هائی لفظا مشابهند و وزن هر کدام چیست.

امر لفیف مفروق در چه صورتی یک حرفی است و چرا.

با توجه به قواعد وزن وزن صیغه های مضارع معلوم الوعی و امر مجهول الوقی را ذکر کنید.

در لفیف مفروق چه قواعدی جاری است

فصل 17 حالات فعل ماضی

اشاره

فعل ماضی در زبان عربی از جهت معنی چهار گونه است

ماضی مطلق که همان ماضی ساده است و تا بحال در مثالها از آن استفاده می کردیم مانند ذهب زید زید رفت منفی ماضی مطلق را به دو نحو می توان ساخت الف با درآوردن ما یا لای نافیه بر سر فعل ماضی ب با درآوردن لم که حرف نفی و جزم است بر سر فعل مضارع از این ترکیب در فصل بعد بحث خواهد شد می گوییم ما ذهب زید یا لم یذهب زید زید نرفت.

ماضی نقلی که بر وقوع کاری در زمان گذشته و در موردی که اثر آن تا زمان حال باقی باشد دلالت می کند ماضی نقلی از ترکیب قد با ماضی مطلق ساخته می شود می گوییم قد ذهب زید زید رفته است و منفی آن از ترکیب لما که حرف نفی و جزم است با فعل مضارع ساخته می شود می گوییم لما یذهب زید زید تا بحال نرفته است.3ماضی بعید که بر تحقق کاری در گذشته بطوری که اثر آن نیز زائل شده است

دلالت می کند این فعل از ترکیب فعل کان با فعل ماضی ساخته می شود می گوییم زید کان ذهب زید رفته بود زید و بکر کانا ذهبا زید و بکر رفته بودند و …

گاهی قبل یا بعد از فعل کان حرف قد نیز آورده می شود مانند زید قد کان ذهب یا زید کان قد ذهب و گاهی اسم را بین کان و فعل ماضی می آورند و می گویند کان زید ذهب کان زید ذهب کان زید و بکر ذهبا و …

منفی این فعل با درآوردن مای نافیه بر سر کان ساخته می شود مانند زید ما کان ذهب زید نرفته بود زید و بکر ما کانا ذهبا زید و بکر نرفته بودند.4ماضی استمراری که بر وقوع مستمر کاری در گذشته دلالت می کند این فعل با درآوردن فعل کان بر سر فعل مضارع ساخته می شود می گوییم زید کان یذهب زید می رفت زید و بکر کانا یذهبان زید و بکر می رفتند و …

گاهی بین کان و فعل مضارع یک یا چند کلمه فاصله می شود مانند کان زید یذهب و کان زید و بکر یذهبان وکانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون17 الذاریات منفی ماضی استمراری با درآوردن مای نافیه بر سر کان یا لای نافیه بر سر فعل مضارع ساخته می شود می گوییم ما کان زید یذهب زید نمی رفت زید و بکر ما کانا یذهبان زید و بکر نمی رفتند کانوا لا یتناهون عن منکر فعلوه79 مائده و …

پرسش و تمرین

جملات زیر را به عربی ترجمه کنید حسن خوابیده بود علی می جنگید شما درس نخوانده اید بچه ها بازی می کردند مادرم مرا دوست می داشت پدرم به جبهه رفته بود شاگردان درس نخوانده اند هر روز به مدرسه می رفتم.

جملات

زیر را به فارسی برگردانید.ا لم نشرح لک صدرککانت تعمل الخبائثکانوا انفسهم یظلمونلم یکن شیئا مذکورا عصی ابلیس ربه و لما یندم قد سمع اللهکنا نخوض و نلعبقد شفی العلیلکنا نکذب بیوم الدین.

جملات مثبت تمرین شماره 1 را منفی و جملات منفی را مثبت کنید.

چگونگی ساختن انواع ماضی در عربی را بیان کنید

فصل 18 حالات فعل مضارع

اشاره

فعل مضارع دارای پنج جهت و خاصیت است که عبارتند از:

می تواند در زمان حال یا آینده استعمال شود

مثبت است یعنی دلالت بر واقع شدن می کند نه واقع نشدن

مرفوع است

معنای آن خبری است و از تحقق چیزی خبر می دهد

معنی را بطور ساده و بدون تاکید بیان می کند

گاهی به اول یا آخر فعل مضارع چیزی اضافه می شود که موجب از بین رفتن بعضی از خواص فوق می گردد این چیزها به ترتیب تاثیر در جهات مذکور عبارتند از:

حروف تعیین

حروف نفی

حروف جزم و حروف نصب

حروف استفهام

حروف تاکید بنا بر این هر دسته از این حروف حالت خاصی به فعل مضارع می دهند که آن را در معیت با حروف تعیین فعل حال یا مستقبل و با حروف نفی مضارع منفی و با حروف جزم مضارع مجزوم و با حروف نصب مضارع منصوب و با حروف استفهام مضارع استفهامی و با حروف تاکید مضارع مؤکد می نامند اینک هر کدام را در بحثی توضیح می دهیم.

بحث 1 فعل حال و مستقبل

هر گاه در اول فعل مضارع لام مفتوحه درآید مختص به زمان حال می شود مانند لیذهب دارد می رود و اگر اول آن سین مفتوحه یا سوف درآید به زمان مستقبل اختصاص می یابد مانند سیذهب یا سوف یذهب خواهد رفت سین در آینده نزدیک و سوف در آینده دور به کار می رود به این حروف از این جهت که زمان مضارع را معین می کنند حروف تعیین می توان گفت به سین و سوف حروف تنفیس نیز گفته می شود تنفیس به معنی وسعت دادن است لام مفتوحه اقسام دیگری نیز دارد که در نحو از آن بحث می شود

بحث 2 مضارع نفی

اشاره

مضارع منفی حروف نفی عبارتند از ما و لا که بر سر مضارع درآمده معنی آن را منفی می کنند یضرب یعنی می زند ما یضرب یا لا یضرب یعنی نمی زند حروف نفی به مضارع اختصاص ندارند و بر سر فعل ماضی نیز درآمده معنی آن را منفی می کنند

پرسش و تمرین

* جهات پنجگانه فعل مضارع از چه و چگونه استفاده می شود.

* ده فعل مضارع را با حروف تعیین بکار برده معنی نمایید.

* یعلم یعد یقول یهدی یقی یروی را با ما و لا صرف نموده صیغه های اول هر کدام را معنی نمایید.

* شش صیغه اول افعال زیر را با ما و لا صرف نموده صیغه اول هر کدام را معنی نمایید در منفی کردن به لا به تکرار لا و انضمام فعل دیگر توجه داشته باشید اکل جاء رای وفی حوی.

* هر کدام از حروف تعیین و حروف نفی کدام جهت را از فعل مضارع می گیرند

بحث 3 مضارع مجزوم

اشاره

حروف جزم فعل مضارع عبارتند از لم لما لام امر لاء نهی و اداه شرط که بر سر فعل مضارع درآمده آن را مجزوم می کنند مجزوم شدن فعل مضارع به این است که علامت رفع از آخر آن ساقط شود بنا بر این در پنج صیغه 13 7 4 1 و 14 ضمه لام الفعل و در تثنیه ها و جمع های مذکر و مفرد مؤنث مخاطب نون عوض رفعی می افتد در ناقص مجزوم از پنج صیغه 13 7 4 1 و 14 خود لام الفعل می افتد و در اجوف مجزوم عین الفعل این پنج صیغه بالتقاء ساکنین حذف می شود و حکم مضارع مجزوم مضاعف حکم امر مضاعف است مراجعه نمایید می گوییم

لم یضرب لم یضربا لم یضربوا لم تضرب لم تضربا لم یضربن …

لم یقل لم یقولا لم یقولوا لم تقل لم تقولا لم یقلن …

لم یدع لم یدعوا لم یدعوا لم تدع لم تدعوا لم یدعون …

لم یمدد لم یمد لم یمد لم یمد لم یمدا …

لم یضلل لم

یضل لم یضل لم یضلا …

و همینطور سایر حروف جزم و مجهول فعل مضارع مانند معلوم آن است حروف فوق علاوه بر جزم که اثر لفظی است در معنای فعل مضارع نیز اثر می گذارند و اثر معنوی آنها از این قرار است

لم و لما معنی مضارع را به ماضی تبدیل کرده آن را منفی می کنند مثلا لم یضرب یعنی نزد و لما یضرب یعنی هنوز نزده است مضارع منفی به لم و لما را فعل جحد نیز می گویند.

لام امر معنی خبری فعل مضارع را به انشائی که در اینجا طلب انجام است تبدیل می کند لیضرب یعنی بزند مضارع مدخول لام امر را فعل امر می گویند.

لاء نهی نیز معنی خبری فعل مضارع را به انشائی که در اینجا بازداشتن از انجام فعل است تبدیل می کند لا یضرب یعنی نزند فعل مضارع مدخول لاء نهی را فعل نهی می گویند.

اداه شرط بر دو قسم است بعضی فعل مضارع را مختص به آینده و بعضی دیگر معنای آن را ماضی می کند نوع اول مانند ان و نوع دوم مانند لو می گوییم ان تضرب اضرب اگر بزنی می زنم و لو تضرب اضرب اگر زده بودی می زدم حروف جزم مختص به فعل مضارع اند باستثناء ادات شرط که بر ماضی

نیز داخل می شود و آن را محلا مجزوم می کند تنبیه ادوات شرط منحصر به حروف نیستند بلکه اسماء چندی بنام اسماء شرط داریم که آنها نیز بر سر فعل درآمده آن را مجزوم می کنند مجموع حروف جزم و ادوات شرط را عوامل جزم نیز نامیده اند

پرسش و تمرین

* حروف جزم چند اثر بر فعل مضارع دارند بیان کنید.

* تغییر لفظی مضارع مجزوم را توضیح دهید.

افعال زیر را با لم صرف کنید یامن یسیر یدعو یفر.

* افعال زیر را با لما صرف کنید یخرج یجوز یعصی یعفو.

* جملات زیر را معنی کنید لم اسال لم اومر لم تکتبن لم تکتبوا لم یقرءا لم تدخلی لم نوخذ لم نعد لما نوعد لم یصبر لما تخرج لما نخرج.

* در آیه 14 سوره حجرات تامل نمایید و آنچه فهمیدید بنویسید.

* آثار لام امر در فعل مضارع را توضیح دهید.

* معلوم و مجهول افعال زیر را با لام امر صرف کنید یحمد یسر یعد یدل یعود الیه یدعو.

* آیا بین امر به لام و امر به صیغه در معنای امری فرقی هست.

* فرق بین اثر لام امر و لاء نهی در فعل مضارع را بیان کنید.

* افعال زیر را با لاء نهی صرف کنید یکذب یضل یهن یقل یغیب یدعو علیه.

* برای جملات زیر صیغه مناسب قرار دهید

شما مردها نزنید آن دو زن نیایند آن مردها نروند ما نخواهیم من نباید بخورم تو مرد نباید گوش کنی تو زن نگو من نباید حرف بزنم شما زنها نباید راه بروید.

* اثر ادات شرط را در فعل مضارع بیان کنید.

* پنج جمله با ان و پنج جمله با لو آورده معنی کنید.

* فرق ادات شرط با سایر حروف جزم چیست

بحث 4 مضارع منصوب

اشاره

مضارع منصوب حروف نصب عبارتند از ان لن کی اذن که در اول فعل مضارع درآمده آن را منصوب می کنند نصب فعل مضارع چنین است که در صیغه های 13 7 4 1 و 14 لام الفعل مفتوح می شود و از تثنیه ها و جمعهای مذکر و مفرد مؤنث مخاطب نون عوض رفعی می افتد در صیغه های

13 7 4 1 و 14 ناقص الفی یعنی ناقصی که در آخرش الف مقلوب باشد مانند یرضی و یدعی فتحه لام الفعل مقدر است ولی در ناقص واوی و یائی مانند یدعو و یرمی ظاهر می شود می گوییم

ان یضرب ان یضربا ان یضربوا ان تضرب ان تضربا ان یضربن …

ان یدعو ان یدعوا ان یدعوا ان تدعو ان تدعوا ان یدعون …

ان یرضی ان یرضیا ان یرضوا ان ترضی ان ترضیا ان یرضین …

و همین طور است سایر حروف نصب و مانند مضارع معلوم است مضارع مجهول حروف نصب در معنای فعل مضارع نیز مؤثراند ان فعل مضارع را تاویل به مصدر می برد یعنی معنایی به آن می دهد که می توان به جای آن دو مصدر آن فعل را گذاشت مانند اردت ان اعیبها یعنی اردت عیبها 79 کهف لن معنی مضارع را مختص به مستقبل کرده آن را منفی می کند مانند لن ترینی یعنی مرا نخواهی دید 143 اعراف کی فعل مضارع را علت ما قبل قرار می دهد مانند فرددناه الی امه کی تقر عینها او را به مادرش برگردانیدیم تا چشمش روشن شود 13 قصص اذن فعل مضارع را جزاء یا جواب مطلب معهودی قرار می دهد مثلا در جواب کسی که گفته است ازورک می گوییم اذن اکرمک حروف ناصبه مختص به مضارع اند و بر ماضی و امر داخل نمی شوند

پرسش و تمرین

* تغییر لفظی مضارع منصوب را توضیح دهید.

* افعال زیر را با لن صرف کنید یظلم یهب یجوز یعصی یوفی به یسهو یرمی.

* برای هر کدام از حروف نصب با فعل مضارع دو مثال آورده معنی نمایید.

* حروف جزم و نصب کدام جهت را از

فعل مضارع می گیرند

بحث 5 مضارع استفهامی

اشاره

حروف استفهام عبارتند از همزه و هل که بر سر فعل مضارع درآمده معنای خبری آن را به انشائی که در اینجا سؤال است تبدیل می کنند هل علاوه بر اثر مذکور مضارع را مختص به استقبال نیز می کند حروف استفهام اثر لفظی در فعل مضارع ندارند می گوییم ا تذهب آیا می روی هل تذهب آیا خواهی رفت قال الله تعالیا تامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم …

44 - بقره هل ینظرون الا ان یاتیهم210 بقره

پرسش و تمرین

* معلوم افعال زیر را با هل و مجهول آنها را با همزه استفهام صرف کنید یقبل یجر یعیب یهدی

* اثر حروف استفهام در فعل مضارع چیست

بحث 6 مضارع مؤکد

اشاره

حروف تاکید عبارتند از نون تاکید ثقیله که مشدد و متحرک است و نون تاکید خفیفه که یک نون ساکنه است نون تاکید در آخر فعل مضارع معلوم و مجهول درآمده آن را مؤکد و مختص به مستقبل می کند تاکید در ثقیله بیش از خفیفه است نون ثقیله به تمام صیغه ها ملحق می شود ولی خفیفه در آخر تثنیه و جمع مؤنث درنمی آید

بنا بر این فقط به هشت صیغه می تواند ملحق شود نون ثقیله در تثنیه و جمع مؤنث مکسور و در بقیه صیغه ها مفتوح است اثر لفظی نون تاکید در فعل مضارع چنین است الف نون تاکید در صیغه های 13 7 4 1 و 14 ما قبل خود لام الفعل را مفتوح می کند و اگر لام الفعل الف مقلوب باشد به یاء برمی گردد یضرب یضربن البته البته خواهد زد و یضربن البته خواهد زد یدعو یدعون البته البته خواهد خواند و یدعون البته خواهد خواند

یرضی یرضین البته البته راضی خواهد شد و یرضین البته راضی خواهد شد.

ب در صیغه هایی که نون عوض رفعی وجود دارد آن را می اندازد یضربان یضربان.

ج در جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب واو و یاء ضمیر را نیز می اندازد مگر اینکه ما قبل ضمیر مفتوح باشد که در این صورت ضمیر ثابت مانده به حرکت مناسب متحرک می شود واو مضموم و یاء مکسور می شود بنا بر این یضربون یضربن و یضربن تضربون تضربن و تضربن تضربین تضربن و تضربن یخشون یخشون

و یخشون تخشون تخشون و تخشون تخشین تخشین و تخشین.

د در جمع مؤنث بین نون تاکید و نون جمع الفی فاصله می شود یضربن و تضربن یضربنان و تضربنان.

بنا بر آنچه گذشت صرف صیغه های یضرب با نون تاکید ثقیله چنین است یضربن یضربان یضربن تضربن تضربان یضربنان تضربن تضربان تضربن تضربن تضربان تضربنان اضربن نضربن و با نون خفیفه چنین یضربن یضربن تضربن تضربن تضربن تضربن اضربن نضربن 80

14 - 13 10 9 7 4 3 1 و صرف یدعو با ثقیله چنین است یدعون یدعوان یدعن تدعون تدعوان یدعونان تدعون تدعوان تدعن تدعن تدعوان تدعونان ادعون ندعون و با خفیفه چنین یدعون یدعن تدعون تدعون تدعن تدعن ادعون ندعون 14 13 10 9 7 4 3 1 و صرف یخشی با نون ثقیله چنین است یخشین یخشیان یخشون تخشین تخشیان یخشینان تخشین تخشیان تخشون تخشین تخشیان تخشینان اخشین نخشین و با خفیفه چنین یخشین یخشون تخشین تخشین تخشون تخشین اخشین نخشین 81

14 - 13 10 9 7 4 3 1 توجه کنید نون تاکید به آخر فعل امر نیز ملحق شده معنای آن را تاکید می کند اثر لفظی آن در فعل امر همان است که در مضارع گذشت به اضافه اینکه عین الفعل صیغه های 13 7 4 1 و 14 امر اجوف و لام الفعل همین صیغه ها از امر ناقص هنگام تاکید برمی گردد و در مضاعف این صیغه ها فقط یک وجه جایز است می گوییم

لیضربن لیضربان لیضربن …

اضربن اضربان اضربن …

لیضربن لیضربن …

اضربن اضربن …

لیقولن لیقولان لیقولن …

قولن قولان قولن …

لیقولن لیقولن …

قولن قولن …

لیخشین لیخشیان لیخشون …

اخشین اخشیان اخشون …

لیخشین لیخشون …

اخشین اخشون

…

لیمدن …

مدن …

لیمدن …

مدن …

در آخر فعل نهی مضارع مقرون به لاء ناهیه نیز نون تاکید درمی آید و اثر آن مانند اثر در امر است و همچنین در چند مورد دیگر که توضیح و تفصیل آن در جای خود بیان شده است

پرسش و تمرین

* فرق حرف تاکید با سایر حروفی که در مضارع داخل می شوند چیست.

* حروف تاکید چند اثر در فعل مضارع دارند بیان کنید.

* فرق اثر لفظی حروف تاکید با حروف نصب چیست.

* فرق نون تاکید ثقیله با نون تاکید خفیفه چیست.

* می دانید چرا بین نون ثقیله و نون جمع مؤنث الف فاصله می شود.یضرب یمد یقول یهدی و یفی به را با نون ثقیله صرف کنید و صیغه اول مؤکد هر کدام را معنی نمایید.

* مجهول افعال تمرین سابق را با نون خفیفه صرف نمایید و صیغه اول هر کدام را معنی کنید.

* معلوم و مجهول امر افعال تمرین 6 را با نون ثقیله و خفیفه صرف نمایید و صیغه اول هر کدام را معنی نمایید.

* حروف تاکید چه جهاتی از جهات فعل مضارع را زائل می کنند.

* نهی مؤکد افعال تمرین 6 را صرف کنید.

* فعل جحد چرا مؤکد به نون تاکید نمی شود

مبحث دوم: ثلاثی مزید

مقدمه

فعل ثلاثی مزید از ثلاثی مجرد گرفته می شود بدین معنی که صیغه اول ماضی معلوم آن را از صیغه اول ماضی معلوم ثلاثی مجرد می گیریم و اما بقیه صیغه های ماضی معلوم آن از صیغه اول و سائر قسمتهای آن فعل ثلاثی مزید از ماضی معلوم خودش گرفته می شود بنابر این فعل ثلاثی مزید آن است که صیغه اول ماضی معلوم آن دارای سه حرف اصلی و یک یا چند حرف زائد باشد حروفی که برای ساختن ثلاثی مزید در ثلاثی مجرد اضافه می شود حروف مخصوصی است و در جای مخصوصی از آن درمی آید و حروف کلمه جدید مزید فیه ممکن است حرکات جدیدی داشته باشد این خصوصیات را بوسیله اوزان ثلاثی مزید که

خواهد آمد می توان دریافت ماضی ثلاثی مزید معلوم دارای 25 وزن است مضارع آن نیز 25 وزن دارد زیرا در غیر ثلاثی مجرد برای هر ماضی بیش از یک وزن مضارع نیست مصدر هر وزن نیز قیاسی و معین است

از این 25 وزن ده وزن مشهور است یعنی افعال زیادی طبق هر کدام از آنها مزید فیه می شود و پانزده وزن غیر مشهور اوزان مشهور عبارتند از ماضی مضارع مصدر

1 - افعل یفعل افعال

2 - فعل یفعل تفعیل

3 - فاعل یفاعل مفاعله

4 - افتعل یفتعل افتعال

5 - انفعل ینفعل انفعال ماضی مضارع مصدر

6 - تفعل یتفعل تفعل

7 - تفاعل یتفاعل تفاعل

8 - افعل یفعل افعلال

9 - استفعل یستفعل استفعال

10 - افعال یفعال افعیلال هر کدام از ماضی مضارع های فوق را همانطور که در ثلاثی مجرد گذشت باب می گویند و آن را بنام مصدر می خوانند مثلا می گویند باب افعال باب تفعیل باب مفاعله و …

بنا بر این فعل ثلاثی مزید دارای 25 باب است در ثلاثی مزید مصدر هم مانند مضارع معلوم همانطور که اشاره شد از ماضی گرفته می شود و بطور کلی برای ساختن هر کدام از سه قسمت ماضی مضارع و مصدر هر باب باید وزن آن را در نظر گرفت و بر طبق آن حرف زائد درآورد و حروف را متحرک و ساکن نمود دقت کنید قاعده ساختن مجهول ماضی و مضارع و معلوم و مجهول امر و صیغه سازی هر کدام از اینها همان است که در ثلاثی مجرد بیان گردید و نیز کیفیت ضمائر در ثلاثی مزید همانند ثلاثی مجرد است قاعده ادغام

تخفیف همزه و قواعد عمومی اعلال و قاعده

خصوصی ناقص در تمام ابواب ثلاثی مزید جاری می گردد و نیز ماضی و مضارع آن دارای حالات مختلف سابق است علاوه بر این دو قاعده اعلال نیز در ثلاثی مزید جاری می شود 1 اگر واو و یاء بعد از الف زائد و در آخر کلمه قرار گیرند قلب به همزه می شوند مانند ارخاو ارخاء اجرای اجراء 2 یاء ما قبل مضموم اگر لام الفعل باشد ما قبل خود را مکسور می کند مانند ترجی ترجی مصدر ناقص باب تفعل تبانی تبانی مصدر ناقص باب تفاعل بدین نکته باید توجه کامل داشت که هر ثلاثی مجردی را نمی توان بطور دلخواه به تمام یا بعضی از ابواب ثلاثی مزید برد زیرا بعضی اصلا مزید فیه ندارند و بعضی فقط به یک یا چند باب مخصوص برده می شوند بنا بر این مزید فیه شدن ثلاثی مجرد و کیفیت آن یعنی بابی که بدان برده می شود سماعی است نه قیاسی اینک به خصوصیات ابواب توجه نمائید

پرسش و تمرین

1 - اشتقاق تمام قسمتهای فعل ثلاثی مزید را بیان کنید.

2 -آیا در ثلاثی مزید با داشتن وزن ماضی یا مضارع یا مصدر می توان وزن دو قسمت دیگر را دانست چرا.

3 -مضارع ماضی های زیر چیست افعل افعل افتعل استفعل فاعل.

ماضی مضارع های زیر چیست یفعل یتفعل یتفاعل یفعل یفعال.

5 -مضارع مصادر زیر چیست افعال افعلال افعیلال افتعال تفاعل.

6 -چرا به مضارع ثلاثی مجرد با اینکه دارای حرف زائد است مزید فیه گفته نمی شود.

7 -مشهوریت در ابواب ثلاثی مزید به چه معنی است.

8 -ابواب مشهور را نام ببرید.

9 -اوزان زیر را بسازید افتعل افعل فاعل یفاعل مفاعله تفعل تفعل افعال افعیلال ینفعل انفعال افعلال.

10 -اوزان زیر

را صرف کنید افعل فاعل انفعل تفاعل یتفعل یفعل یستفعل یفعال.

11 -مجهول افعال فوق را صرف کنید.

12 -مضارع های تمرین 10 را با لاء نهی و نون تاکید ثقیله صرف نمائید.

13 -سماعی بودن ابواب مزید فیه را توضیح دهید.

14 -کیفیت ضمائر ماضی مضارع و امر را ذکر کنید

فصل 1 باب افعال

اشاره

مانند کرم اکرم یکرم اکرام باب افعال دارای خصوصیتی است و آن اینکه همزه آن در ماضی مصدر و امر همزه قطع است یعنی چون در اثناء کلام واقع شود تلفظ می شود و ما بعد خود را از ما قبل قطع می کند همزه امر آن همان همزه ای است که در ماضی بوده زیرا آن را از مضارع اصلی می گیریم و مضارع اصلی باب افعال یا فعل است افعل یا فعل که چون در صیغه 13 مضارع دو همزه جمع می شد آن را از مضارع انداخته اند

صرف بعضی از قسمتهای باب افعال چنین است

ماضی معلوم اکرم اکرما اکرموا …

مضارع معلوم یکرم یکرمان یکرمون …

ماضی مجهول اکرم اکرما اکرموا …

مضارع مجهول یکرم یکرمان یکرمون …

امر معلوم لیکرم لیکرما لیکرموا …

اکرم اکرما اکرموا …

امر مجهول لیکرم لیکرما لیکرموا …

مثال اوعد یوعد ایعاد لیوعد اوعد اجوف اقام یقیم اقامه لیقم اقم مهموز الفاء و ناقص آتی یؤتی ایتاء لیؤت آت.

توضیح در مصدر اجوف باب افعال پس از اینکه عین الفعل به جهت قواعد اعلال حذف شد به جای آن یک تاء در آخر آورده می شود اقوام اقامه و اعوان اعانه و …

یک مورد استثنائی رای چون به باب افعال رود عین الفعل آن پس از نقل حرکتش بما قبل حذف می شود و در مصدر به جای عین الفعل محذوف یک تاء در آخر

می آورند می گوییم اری یری اراءه اراءی ارءاء اراءه.

تبصره

ماده هائی مانند الحیاه و العی چون بباب افعال روند فقط حکم معتل در مورد آنها جاری می شود و نه حکم مضاعف.

معانی باب افعال

معانی باب افعال باب افعال در ده معنای زیر بکار برده می شود

1 - تعدیه یعنی متعدی کردن فعل لازم مانند ذهب زید زید رفت اذهب زید بکرا زید بکر را روانه کرد ضحک زید زید خندید اضحکنی زید زید مرا خنداند تعدیه معنای غالبی باب افعال است.

2 -دخول فاعل در وقت و این در افعالی است که ماده آنها وقتی از اوقات باشد مانند اصبح زید زید داخل صبح شد و امسی بکر بکر داخل عصر شد فسبحان الله حین تمسون و حین تصبحون …

و حین تظهرون18 روم.

3 -وصول وقت یعنی وصول وقت ماده فعل برای فاعل مانند احصد الزرع وقت حصاد زرع رسید حصاد درو اقطف الثمر وقت چیدن میوه رسید.

4 -مفعول را دارای صفتی یافتن مانند اعظمت الله خدا را با عظمت یافتم ابخلت فلانا فلانی را بخیل یافتم.

5 -واجدیت یعنی دارای مبدا فعل شدن فاعل یا دارای مبدا فعل کردن مفعول مانند اغد البعیر شتر دارای غده شد اقفر البلد شهر دارای قفار یعنی ویرانی شد ارکبت ابی پدرم را دارای مرکب کردم ثم اماته فاقبره سپس او را میراند و برایش قبر قرار داد 21 عبس.

6 -سلب یعنی سلب مبدا فعل از فاعل یا مفعول مانند اشفی المریض شفای مریض بر طرف یعنی ممتنع شد اعجمت الکتاب عجمه و ابهام کتاب را بر طرف نمودم.

7 -تعریض یعنی در معرض قرار دادن مثل اباع زید کتابه زید کتابش را در معرض بیع قرار داد.

-مطاوعه یعنی اثر پذیری و این عکس معنای تعدیه است مانند کب زید الاناء زید کاسه را واژگون کرد اکب الاناء کاسه واژگون شد.

9 -ضد معنای ثلاثی مجرد مانند نشطت الحبل ریسمان را گره زدم انشطت الحبل گره ریسمان را باز کردم.

10 -معنای ثلاثی مجرد مانند قال او اقال زید البیع زید معامله را بهم زد.

توجه کنید از باب افعال و دیگر ابوابی که در بیان معانی متعدد بکار گرفته می شوند ممکن است در یک استعمال بیش از یک معنی استفاده شود مانند اعظمت الله که هم مفید تعدیه است و هم مفعول را دارای صفتی یافتن

اجمع القوم مردم جمع شدند اردف پشت سر هم درآورد اسخیت زیدا زید را سخی یافتم اکمل کامل کرد افطر الصائم روزه دار افطار کرد اسرع تند رفت اثمر الشجره درخت میوه دار شد انتجت الفرسه ماده اسب زائید اشفاک الله عسلا خداوند عسل را برای تو شفا قرار دهد افزعت زیدا بیم زید را برطرف کردم اقتلتنی مرا در معرض قتل قرار دادی اخفیت امری کارم را پنهان کردم با توجه به خفیت امری فلما راینه اکبرنه31 یوسف اقیموا الصلوه و آتوا الزکاه43 بقره آتونی زبر الحدید …

افرغ علیه قطرا96 کهف فسبحان الله حین تمسون و حین تصبحون …

و حین تظهرون18 رومثم اماته فاقبره21 عبس.

پرسش و تمرین

* 1 - امر حاضر معلوم باب افعال بر چه وزنی است همزه آن چه حرکتی دارد چرا.

* 2 -همزه بر چند قسم است و خاصیت هر کدام چیست برای هر کدام پنج مثال از قرآن مجید بیاورید.

* 3 -افعال زیر را به باب افعال ببرید هر وقت گفته می شود فلان فعل را به فلان

باب ببرید باید صیغه اول ماضی و صیغه اول مضارع و بعد مصدر آن را ذکر کنید خرج مد وعد مات رای حی.

* 4 -از باب افعال افعال فوق ماضی معلوم سه فعل اول مضارع معلوم سه فعل دوم مضارع مجهول سه فعل اول ماضی مجهول سه فعل دوم امر معلوم سه فعل دوم و امر مجهول سه فعل اول را صرف کنید.

* 5 -در افعال زیر کدامیک از معانی باب افعال مراد است احسن نیکو کرد اخوص النخل درخت خرما خوشه دار شد اضحی زید زید چاشت کرد

* 6 -اعلال اراءه اساءه احاطه را بیان کنید

فصل 2 باب تفعیل

اشاره

مانند صرف صرف یصرف تصریف مصدر سالم این باب علاوه بر وزن تفعیل گاهی بر وزن فعال و گاهی بر وزن فعال و گاهی بر وزن فعال و گاهی بر وزن تفعال و گاهی بر وزن تفعله می آید مانند سلم یسلم تسلیم و سلام کذب یکذب تکذیب و کذاب و کذاب کرر یکرر تکریر و تکرار کرم یکرم تکریم و تکرمه مصدر مهموز اللام و ناقص این باب غالبا فقط بر وزن تفعله می آید مانند هنا یهنی ء تهنئه ربی یربی تربیه صرف بعضی قسمتهای باب تفعیل چنین است

ماضی معلوم صرف صرفا صرفوا …

مضارع معلوم یصرف یصرفان یصرفون …

امر معلوم لیصرف لیصرفا لیصرفوا …

صرف صرفا صرفوا …

ماضی مجهول صرف صرفا صرفوا …

مضارع مجهول یصرف یصرفان یصرفون …

امر مجهول لیصرف لیصرفا لیصرفوا …

مضاعف مدد یمدد تمدید لیمدد …

مدد …

اجوف حول یحول تحویل لیحول …

حول …

لفیف وصی یوصی توصیه لیوص …

وص …

معانی باب تفعیل باب تفعیل در هفت معنی بکار برده می شود

تعدیه مانند فرح زید زید خوشحال شد فرح بکر زیدا بکر

زید را خوشحال کرد تعدیه معنی غالبی باب تفعیل است.

تکثیر یعنی دلالت بر کثرت و زیادی یا در خود فعل مانند طوف زید زید بسیار طواف کرد یا در فاعل مانند موت المال چارپایان زیاد مردند و یا در مفعول مانند غلقت الابواب همه درها را بستم.

سلب یعنی سلب مبدا فعل از مفعول مانند قشرت البیضه تخم مرغ را پوست کردم جلدت الجزور پوست شتر یا گوسفند را کندم.

نسبت یعنی نسبت دادن مبدا اشتقاق فعل به مفعول مانند وحد الله خدا را یگانه دانست عدلت زیدا به زید نسبت عدالت دادم کفرت بکرا بکر را کافر شمردم به او نسبت کفر دادم.

تدریج مانند نزل بتدریج فرو فرستاد.

ضد معنای باب افعال مانند فرط کوتاهی کرد که ضد افرط زیاده روی کرد می باشد.

معنای ثلاثی مجرد مانند زال زید بین القوم یا زیل بینهم زید میان جمعیت تفرقه انداخت

پرسش و تمرین

* ماضی و مضارع مصادر زیر را ذکر کنید تقدمه تحیه تهیه کلام تمثال.

* افعال زیر را به باب تفعیل ببرید صغر وسع جاز حد یسر سما وفی حوی ادب.

* ماضی معلوم فعل اول ماضی مجهول فعل دوم مضارع معلوم فعل سوم مضارع مجهول فعل چهارم امر معلوم فعل پنجم امر مجهول فعل ششم نهی معلوم فعل هفتم مضارع معلوم مقرون به لن فعل هشتم و مضارع مجهول مؤکد به نون ثقیله فعل نهم از افعال تمرین سابق را صرف کنید.

* در افعال زیر کدامیک از معانی باب تفعیل منظور است عدل تعدیل کرد عرف شناساند جلد الشاه پوست گوسفند را کند صدق تصدیق کرد یسوی برابر می کند قسم تقسیم کرد قدم جلو انداخت قدم جلو افتاد کثر زیاد

کرد نظم دسته کرد ادب ادب کرد قرد البعیر قراد کنه را از شتر جدا کرد یذبحون ابناءکم49 بقره قطعن ایدیهن31 یوسف.

* سه فعل لازم را با باب تفعیل متعدی کنید

فصل 3 باب مفاعله

اشاره

مانند ضرب ضارب یضارب مضاربه و ضراب مصدر مثال یائی این باب فقط بر وزن مفاعله می آید مانند یاسر ییاسر میاسره ولی مصدر سایر اقسام غالبا علاوه بر مفاعله بر وزن فعال نیز می آید اینک صرف بعضی از قسمتهای آن ماضی معلوم ضارب ضاربا ضاربوا …

مضارع معلوم یضارب یضاربان یضاربون …

امر معلوم لیضارب لیضاربا لیضاربوا …

ضارب ضاربا ضاربوا …

ماضی مجهول ضورب ضوربا ضوربوا …

مضارع مجهول یضارب یضاربان یضاربون …

امر مجهول لیضارب لیضاربا لیضاربوا …

مضاعف ضار یضار مضاره و ضرار لیضارر لیضار لیضار …

ضارر ضار ضار …

مهموز آمر یؤامر مؤامره لیؤامر آمر اجوف قاوم یقاوم مقاومه لیقاوم قاوم لفیف ساوی یساوی مساواه لیساو ساو.

معانی باب مفاعله معانی معروف این باب چهار معنی است

مشارکت یعنی بیان شرکت دو شخص یا دو چیز در فعل یعنی هر دو هم فاعلند و هم مفعول مانند ضارب زید بکرا زید با بکر زد و خورد کردند شاعرت زیدا با زید مشاعره کردم مشارکت معنی غالبی این باب است.

تعدیه مانند بعد دور شد باعدته او را دور کردم.

تکثیر مانند ناعمه الله خدا زیاد به او نعمت داد.

معنای ثلاثی مجرد مانند سفر زید یا سافر زید مسافرت کرد.

غالبا چون فعلی از این باب به خداوند نسبت داده شود به همین معناست مانند قاتلهم الله عافاک الله یخادعون الله و هو خادعهم

پرسش و تمرین

* افعال زیر را به باب مفاعله ببرید عمل وضع عاد عان عدا سوی.

* معلوم و مجهول ماضی فعل اول مضارع فعل دوم و امر فعل سوم را صرف کنید و نیز مضارع معلوم عدا را با لاء ناهیه و مضارع مجهول سوی را با نون تاکید ثقیله صرف کنید در

تمام این افعال صرف باب مفاعله آنها منظور است.

* در افعال زیر کدامیک از معانی باب مفاعله منظور است بارک الله خدا زیاد کند صافح زید بکرا زید با بکر مصافحه کرد شاهدت الحرب در جنگ حاضر شدم عاین زید زید دید صالح سعید زیدا سعید با زید مصالحه کرد فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم بهالتوبه 111انما یبایعون الله الفتح 10سارعوا الی مغفره من ربکم آل عمران 133

فصل 4 باب افتعال

اشاره

مانند کسب اکتسب یکتسب اکتساب باب افتعال دارای هفت قاعده خصوصی است

هر گاه فاء الفعل این باب صاد یا ضاد یا طاء یا ظاء باشد تاء باب به طاء تبدیل می گردد مانند صبر اصطبر ضرب اضطرب طرد اطرد ظلم اظطلم در مورد اخیر اظلم و اطلم نیز طبق قاعده ادغام جایز است.

هر گاه فاء الفعل دال یا ذال یا زاء باشد تاء باب به دال تبدیل می شود مانند درک ادرک ذکر اذدکر زجر ازدجر در دو مورد اخیر نیز ادغام جایز است یعنی می توان گفت اذکر و ادکر و ازجر ادجر استعمال نشده است.

هر گاه فاء الفعل حرف عله باشد به تاء تبدیل شده سپس در تاء باب ادغام می شود مانند وحد اتحد یسر اتسر در مورد اخیر ایتسر نیز جائز است.

قاعده تخفیف همزه غالبا در مهموز الفاء این باب جاری نمی شود مانند ائتمن ائتم و … به خلاف اخذ ائتخذ ایتخذ اتخذ.

چنانچه فاء الفعل ثاء باشد تاء باب به ثاء تبدیل سپس قاعده ادغام جاری می شود مانند ثار اثار انتقام خون کشته را گرفت.

هر گاه عین الفعل این باب یکی از 12 حرف ت ث ج د ذ ز س ش ص ض ط ظ باشد جائز

است تاء باب را از جنس عین الفعل نموده و در آن ادغام نماییم سپس فاء الفعل را مفتوح یا مکسور کنیم مفتوح بنا بر قاعده ادغام و مکسور بنا بر قاعده التقاء ساکنین و چون از همزه باب مستغنی می شویم آن را بیاندازیم مانند اختصم اخصصم اخصم بفتح خاء و کسر آن خصم بفتح خاء و کسر آن یهتدی یهدی.

در اجوف باب افتعال اگر به معنی مشارکت باشد قاعده هشتم اعلال جاری نمی شود مانند ازدواج علی و فاطمه و اعتونا به خلاف اعتاد و اختار و امثال آن.

صرف بعضی از قسمتهای آن چنین است مضاعف امتد یمتد امتداد لیمتدد لیمتد لیمتد …

امتدد امتد امتد …

اجوف اعتاد یعتاد اعتیاد لیعتد اعتد

ناقص ارتضی یرتضی ارتضاء لیرتض ارتض.

معانی باب افتعال این باب به شش معنی می آید

مطاوعه یعنی اثر پذیری مانند جمعت الناس فاجتمعوا مردم را جمع کردم پس جمع شدند البته چنانکه از مثال معلوم است فاعل این باب در این معنی مفعول ثلاثی مجرد است مطاوعه معنی غالبی این باب می باشد.

مشارکت مانند اختصم زید و بکر زید و بکر با هم دشمنی کردند.

اتخاذ یعنی فراهم آوردن و تهیه کردن مبدا فعل مانند احتطب زید و اختبز و اشتوی زید هیزم تهیه کرد و نان پخت و کباب درست کرد.

طلب یعنی خواستن مبدا فعل از مفعول مانند اکتد زید بکرا زید از بکر خواست که کوشش کند.

کوشش مانند اکتسبت المال با کوشش مال بدست آوردم.

معنای ثلاثی مجرد مانند جذبت یا اجتذبت رداء زید عبای زید را کشیدم

پرسش و تمرین

* افعال زیر را به باب افتعال ببرید

کسب حوی وسع غاب عاد رضی وقی درء زوج ذلق مد عد زحم

صک ضجع صاد صفا طلب ظار ذخر دعا افک الف اکل اوی الی ام وهم وصل.

* در افعال زیر کدامیک از معانی باب افتعال منظور است

اجتمع القوم مردم جمع شدند اختصم الجند لشکر با هم نزاع کردند اکتحلت الفتاه دختر سرمه کشید اصطاد زید زید شکار کرد اقتسم تقسیم شد اقتدی طلب قرب کرد اجتور الاخوان برادرها کنار هم جمع شدند احتاط احتیاط نمود اکتری درخواست کرایه کرد و اصطنعتک لنفسی41 طهفلا اقتحم العقبه11 بلدان تنتهوا فهو خیر لکم19 انفالان یتخذونک الا هزوا36 انبیاء

فصل 5 باب انفعال

اشاره

مانند صرف انصرف ینصرف انصراف خصوصیت باب انفعال این است که افعال خارجی یعنی افعالی که اثر خارجی و ظاهری دارند به آن برده می شوند نه افعالی مانند علم و ظن و امثال آن این باب همیشه لازم است و متعدی ندارد.

معنای باب انفعال فقط مطاوعه است مانند صرفته فانصرف قسمته فانقسم کسرته فانکسر و …

پرسش و تمرین

* افعال زیر را به باب انفعال برده معنی نمائید

غلق بست عطل تعطیل کرد عدم نابود کرد هدم خراب کرد صرف گردانید طلق آزاد کرد عرف دانست فکر فکر کرد یقن یقین کرد قسم تقسیم کرد شق شکافت سمع شنید سد بست

فصل 6 باب تفعل

اشاره

مانند صرف تصرف یتصرف تصرف

در باب تفعل چهار قاعده خصوصی جاری می شود

در مضارع معلوم از صیغه های 4 و 5 غائب و شش صیغه مخاطب که دو تاء در اول صیغه جمع می شود جائز است تاء دوم را که تاء باب است بیاندازیم مثلا تتصرف تصرف تتصرفان تصرفان و همینطور …

هر گاه فاء الفعل این باب یکی از دوازده حرف ت ث ج د ذ ز س ش ص ض ط ظ باشد جائز است که تاء باب را هم جنس فاء الفعل نموده در آن ادغام نماییم و در مواردی که لازمه این عمل سکون اول کلمه است چون ابتداء به ساکن محال یا مشکل است همزه وصل مکسوری در اول کلمه درمی آوریم بنا بر این تثبت …

اثبت یثبت اثبت لیثبت اثبت تتبع …

اتبع یتبع اتبع لیتبع اتبع تدثر …

ادثر یدثر ادثر لیدثر ادثر و از این قبیل است افلم یدبروا ما یذکر و ازینت لا یسمعون یشقق فاصدق یضرعون فاطهروا

قرآن مجید.

در بعضی موارد چون فعل مضاعف به باب تفعل رود لام الفعل آن به یاء تبدیل می شود مانند ظن تظنن تظنی تظنی و از همین قبیل است تسری و تصدی 4 در مصدر ناقص واوی باب تفعل واو لام الفعل قلب به یاء می شود و یاء ما قبل خود را مکسور می کند همچنان که در مصدر ناقص یائی آن نیز یاء ما

قبل خود را مکسور می نماید مانند ترجو ترجی ترجی و تولی تولی

صرف بعضی از قسمتهای این باب چنین است مضاعف تخلل یتخلل تخلل لیتخلل تخلل مثال توهم یتوهم توهم لیتوهم توهم ناقص تعدی یتعدی تعدی لیتعد تعد لفیف تولی یتولی تولی لیتول تول.

معانی باب تفعل باب تفعل در نه معنی زیر به کار برده می شود:

مطاوعه مانند ادبته فتادب همانطور که از مثال معلوم است فاعل این باب در این معنی مفعول باب تفعیل است از این رو گفته می شود باب تفعل برای مطاوعه باب تفعیل می باشد مطاوعه معنای غالبی باب تفعل است.

تکلف یعنی بزحمت و مشقت کاری را بر خود تحمیل کردن مانند تشجع بزحمت از خود شجاعت نشان داد تحلم بزحمت حلم را بر خود تحمیل کرد.

اتخاذ به همان معنی که در باب افتعال گذشت مانند توسد متکا تهیه کرد توسد الحجر سنگ را برای خود بالش قرار داد تبنی زیدا زید را بفرزندی گرفت.

طلب یعنی خواستن معنای فعل مانند تعجلت الامر خواستم کار زود انجام گیرد تنجزت الوعد وفای به وعده را خواستار شدم.

تدریج مانند تجرع الماء آب را جرعه جرعه نوشید تفهم المساله مساله را اندک اندک فهمید تجنب یعنی اجتناب کردن فاعل از معنای فعل مانند تاثم از گناه دوری کرد تذمم از مذمت کناره گرفت.

صیرورت یعنی به حالتی درآمدن مانند تایمت المراه زن ایم بی شوهر شد.

شکایت مانند تظلم از ظلم شکایت کرد.

معنای ثلاثی مجرد مانند بسم یا تبسم لبخند زد

پرسش و تمرین

* افعال زیر را به باب تفعل ببرید درج سطح شرف صدر ضر ذل لط لع ثبط ترح.

* افعال زیر را نیز به باب تفعل ببرید یسر طاع حال

صبا وقی روی جزا ولی.

* ماضی معلوم فعل اول مضارع معلوم فعل دوم و سوم امر معلوم فعل چهارم و پنجم ماضی مجهول فعل ششم و هفتم و مضارع و امر مجهول فعل هشتم از افعال تمرین سابق را صرف کنید.

* کلمات زیر چه صیغه ای هستند از چه فعلی

ادرج یصدر اطوع ازکی لیزک تصدران تصرفین اضررنا اترحنفانت له تصدی تنزل الملائکها فلا تذکرون.

* صرف و نظر را به باب تفعل برده و مضارع آنها را به دو وجه ممکن صرف کنید.

* معنی باب تفعل را در افعال زیر بیان کنید

تصدق صدقه داد تعلم یاد گرفت طلب علم کرد تکسر شکست تصرف گردید تلحف لحاف بسر کشید تجسم مجسم شد تغیر تغییر یافت تخلفوا به اخلاق الله حدیث تجهزوا رحمکم الله نهج البلاغه تسحروا فان فی السحور برکه نهج الفصاحه التذلل للحق اقرب الی العز من التعزز بالباطل نهج الفصاحه فانت له تصدی6 عبس تنزل الملائکه6 قدرفما یکون لک ان تتکبر فیها13 اعراف ان جاءکم فاسق بنباء فتبینوا6 حجرات الذی یؤتی ماله یتزکی18 لیل ا فلا تذکرون3 یونس87

فصل 7 باب تفاعل

اشاره

مانند ضرب تضارب یتضارب تضارب قواعد 1 و 2 و 4 باب تفعل عینا در باب تفاعل نیز جاری می شود بنا بر این الف تتضارب تضارب تتضاربان تضاربان و …

ب تتابع …

اتابع یتابع اتابع لیتابع اتابع تثاقل …

اثاقل یثاقل اثاقل لیثاقل اثاقل و همینطور تدارک تذابح تزاور تسارع تشاعر تصاعد تضارع تطابق تظاهر ج تداعو تداعی تداعی توالی توالی صرف بعضی از قسمتهای این باب چنین است مثال تواعد یتواعد تواعد لیتواعد تواعد اجوف تعاون یتعاون تعاون لیتعاون تعاون ناقص تراضی یتراضی تراضی لیتراض تراض لفیف تساوی یتساوی

تساوی لیتساو تساو مجهول تعوون یتعاون لیتعاون.

معانی باب تفاعل این باب در پنج معنی بکار برده می شود.

مشارکت که معنای غالبی این باب است مانند تضارب زید و عمرو.

تبصره: سه باب مفاعله افتعال و تفاعل همانطور که گذشت می توانند در بیان مشارکت بکار روند با این فرق که بعد از باب مفاعله لازم است دو اسم ذکر شود یکی بصورت فاعل مرفوع و دیگری بصورت مفعول منصوب ولی در دو باب دیگر می توانیم یک اسم که دارای افرادی است بیاوریم مثلا بگوییم اختصم القوم و تضارب الرجلان و یا دو اسم که در این صورت هر دو بصورت فاعل خواهند بود مانند اختصم زید و بکر تضارب زید و بکر.

2 - مطاوعه مانند باعدته فتباعد او را دور کردم پس دور شد باب تفاعل برای مطاوعه باب مفاعله است.

3 - تظاهر و تشبه یعنی خود را به حالتی زدن مانند تمارض خود را به مریضی زد تجاهل خود را به نادانی زد.

4 - تدریج مانند توارد القوم جمعیت بتدریج وارد شدند.

5 - معنای ثلاثی مجرد مانند تعالی الله که به معنی علا است یعنی خدا بلند مرتبه است

پرسش و تمرین

* در باب تفاعل چه قواعدی جاری است بیان کنید.

* افعال زیر را به باب تفاعل برده مضارع آنها را به دو وجه ممکن صرف کنید عهد ولی عان.

* افعال تمرین سابق را به باب تفاعل ببرید از فعل اول مجهول ماضی و مضارع از فعل دوم معلوم و مجهول امر و از فعل سوم مضارع معلوم را مؤکد به نون خفیفه صرف کنید.

* افعال زیر را به باب تفاعل ببرید ترک ثقف درس ذکر سد شرط صدف

ضحک طال ظرف زاج یسر ولی سوی علا.

* در افعال زیر کدامیک از معانی باب تفاعل مراد است تعاضدنا همدستی کردیم تباکی خود را به گریه زد تساویا آندو با هم برابر شدند تجاهر اظهار کرد تهاجموا هجوم کردند تعاهدوا با هم عهد بستند تساقط بتدریج ساقط شد تغافل خود را به غفلت زد تغایر تغییر کرد

لا تنابزوا بالالقاب11 حجرات

تعاونوا علی البر و التقوی2 مائده

تواضع للمحسن الیک نهج الفصاحه عم یتسالون1 نبا

فصل 8 باب افعلال

اشاره

مانند حمره احمر یحمر احمرار خصوصیت این باب این است که غالبا در الوان و عیوب بکار می رود و همیشه لازم است در بیان دو منظور از باب افعلال استفاده می شود

1 - دخول فاعل در مبدا فعل که معنای غالبی آن است مانند اسود اللیل شب وارد سیاهی شد احمر البسر خرمای نارس وارد قرمزی شد.

2 -مبالغه مانند احمر الحدید آهن بسیار سرخ شد.

صرف بعضی از قسمتهای آن چنین است ماضی معلوم احمر احمرا احمروا احمرت احمرتا احمررن احمررت …

مضارع معلوم یحمر یحمران یحمرون تحمر تحمران یحمررن …

امر معلوم لیحمرر لیحمر لیحمر لیحمرا لیحمروا …

احمرر احمر احمر احمرا …

ماضی مجهول احمر به احمر بهما احمر بهم …

مضارع مجهول یحمر به یحمر بهما یحمر بهم …

پرسش و تمرین

* حمره بیاض و سواد را به باب افعلال برده معلوم و مجهول ماضی فعل اول و مضارع فعل دوم و امر فعل سوم را صرف کنید.

* معنای باب افعلال را در افعال زیر معین نمائید اقطر النبت گیاه شروع به خشکیدن کرد اعور یک چشمی شد تخضر الحقله فی الربیع در بهار باغچه سبز می شود احول لوچ شد یصفر لون زید رنگ زید دارد زرد می شود یوم تبیض وجوه و تسود وجوه106 آل عمران ما قام للدین عمود و لا اخضر للایمان عود نهج البلاغه 56

فصل 9 باب استفعال

اشاره

مانند خرج استخرج یستخرج استخراج باب استفعال قاعده خصوصی ندارد و صرف اجمالی آن چنین است ماضی معلوم استخرج استخرجا استخرجوا …

مضارع معلوم یستخرج یستخرجان یستخرجون …

امر معلوم لیستخرج لیستخرجا لیستخرجوا …

استخرج استخرجا استخرجوا ماضی مجهول استخرج استخرجا استخرجوا …

مضارع مجهول یستخرج یستخرجان یستخرجون …

مضاعف استمد یستمد استمداد لیستمدد لیستمد لیستمد لیستمدا لیستمدوا …

استمدد استمد استمد …

مثال استوضح یستوضح استیضاح لیستوضح استوضح اجوف استقام یستقیم استقامه لیستقم استقم ناقص استفتی یستفتی استفتاء.

توضیح در مصدر اجوف باب استفعال مانند باب افعال پس از این که عین الفعل به جهت اجراء قواعد اعلال حذف شد به جای آن یک تاء در آخر آورده می شود مانند استقوام استقامه و از همین قبیل است استعاذه استفاده استحاله و …

یک مورد استثنائی ماده حیی حیا کرد چون به باب استفعال رود می توان عین الفعل آن را پس از نقل حرکت آن به ما قبل انداخت و چنین صرف کرد استحی یستحی استحاء.

معانی باب استفعال باب استفعال دارای هفت معنی است

طلب که معنای غالبی این باب است مانند استغفر الله از خدا طلب غفران

می کنم استنصر طلب یاری کرد باب استفعال در بیان این معنی متعدی است اگر چه از ثلاثی لازم باشد مانند استخرجت المعدن معدن را استخراج کردم.

تحول مانند استحجر الطین گل سنگ شد.

مفعول را بر صفتی یافتن مانند استعظمت الامر مطلب را بزرگ یافتم.

مفعول را به صفتی متصف کردن مانند استخلفت زیدا زید را جانشین خود قرار دادم.

تکلف مانند استجرا جرات را بر خود تحمیل کرد بزحمت جرات نشان داد.

مطاوعه مانند ارحت زیدا فاستراح زید را راحت کردم پس او راحت شد.

معنای ثلاثی مجرد مانند قر یا استقر آرام گرفت

پرسش و تمرین

* افعال زیر را به باب استفعال ببرید

خرج مد امن وضح خار فتا وفی حبی غاث جاز حال.

* افعال تمرین سابق را به باب استفعال برده به دستور زیر صرف کنید

معلوم ماضی فعل اول مضارع فعل دوم امر فعل سوم مجهول ماضی فعل چهارم مضارع فعل پنجم نهی فعل ششم و مضارع معلوم مؤکد به نون ثقیله فعل هفتم.

* معنای باب استفعال را در افعال زیر معین کنید

استمر عبور کرد استنوق الجمل شتر نر ماده شد استجاز اجازه خواست استسلمت للموت آیا تسلیم مرگ شده ای استوحش وحشت کرد استسقی طلب سقایت کرد استحسن زید خالدا زید خالد را نیکو یافت و استغشوا ثیابهم7 نوحو استعمرکم فیها61 هودان رآه استغنی7 علقفما استکانوا لربهم76 مؤمنونان القوم استضعفونی150 اعرافابی و استکبر34 بقره

فصل 10 باب افعیلال

اشاره

مانند حمره احمار یحمار احمیرار خصوصیت این باب این است که غالبا در الوان و عیوب بکار می رود و همیشه لازم است معنای این باب بیان تدریج و مبالغه است مانند احمار الحدید آهن تدریجا بسیار سرخ شد صرف اجمالی آن ماضی معلوم احمار …

احماررن …

مضارع معلوم یحمار …

یحماررن …

ماضی مجهول احمور به …

مضارع مجهول یحمار به …

امر معلوم لیحمارر لیحمار لیحمار …

نهی لا یحمارر لا یحمار لا یحمار …

پرسش و تمرین

* "سود" را به باب افعیلال برده ماضی معلوم و مجهول فعل اول مضارع معلوم و مجهول فعل دوم و امر معلوم و مجهول فعل سوم و چهارم را صرف کنید

فصل 11 ابواب غیر مشهور

اشاره

ابواب غیر مشهور که 15 باب اند قاعده خصوصی ندارند و غالبا با تاکید و مبالغه معنای خود را بیان می کنند و همانطور که گذشت کمتر مورد استفاده قرار می گیرند لذا به ذکر اجمالی آنها اکتفا می شود

باب فوعله فوعل یفوعل فوعله مانند حقل حوقل یحوقل حوقله پیر شدن.

باب فیعله فیعل یفیعل فیعله مانند شطن شیطن یشیطن شیطنه شیطنت کردن.

باب فعنله فعنل یفعنل فعنله مانند قلس قلنس یقلنس قلنسه کلاه پوشاندن.

باب فعوله فعول یفعول فعوله مانند جهر جهور یجهور جهوره صدا بلند کردن.

باب فعلله فعلل یفعلل فعلله مانند شمل شملل یشملل شملله تند رفتن.

باب فعلاه فعلی یفعلی فعلاه مانند قلس قلسی یقلسی قلساه کلاه پوشاندن.

باب تمفعل تمفعل یتمفعل تمفعل مانند رکز تمرکز یتمرکز تمرکز ثابت شدن.

باب تفوعل تفوعل یتفوعل تفوعل مانند جرب تجورب یتجورب تجورب جوراب پوشیدن.

باب تفیعل تفیعل یتفیعل تفیعل شطن تشیطن یتشیطن تشیطن بد جنسی کردن.

باب تفعلل تفعلل یتفعلل تفعلل جلب تجلبب یتجلبب تجلبب لباس گشاد پوشیدن یا پوشاندن.

باب تفعول تفعول یتفعول تفعول مانند رهک ترهوک یترهوک ترهوک لرزان راه رفتن.

باب افعنلال افعنلل یفعنلل افعنلال مانند قعس اقعنسس یقعنسس اقعنساس امتناع کردن و به عقب برگشتن.

باب افعنلاء افعنلی یفعنلی افعنلاء مانند سلق اسلنقی یسلنقی اسلنقاء به پشت خواباندن.

باب افعوال افعول یفعول افعوال مانند جلز اجلوز یجلوز اجلواز بهم چسباندن.

باب افعیعال افعوعل یفعوعل افعیعال مانند حلا احلولی یحلولی احلیلاء شیرین شدن.

تبصره

در پنج باب 10 9 8 7 و 11 قاعده اول باب تفعل جاری می شود

مراجعه نمایید

پرسش و تمرین

* از ابواب مشهور چه ابوابی برای تعدیه و چه ابوابی برای طلب و چه ابوابی برای تدریج به کار می روند.

* حرف مضارع حروف مضارعه در چه ابوابی از مشهور و غیر مشهور مضموم است چرا و در کدام مفتوح است چرا

مبحث سوم: رباعی

مقدمه

تقسیمات فعل رباعی همانند ثلاثی است فعل رباعی مجرد معلوم ماضی مضارع امر مجهول ماضی مضارع امر مزید معلوم ماضی مضارع امر مجهول ماضی مضارع امر قاعده ساختن هر قسمت و صیغه های هر کدام نیز همانطور است که گذشت به مقدمه کتاب و اوائل مبحث ثلاثی مجرد و مقدمه مبحث ثلاثی مزید مراجعه نمایید و نیز ماضی و مضارع رباعی مانند ماضی و مضارع ثلاثی است در حالات مختلف رباعی مجرد دارای یک باب و رباعی مزید دارای سه باب است

فصل 1 رباعی مجرد

اشاره

ماضی رباعی مجرد بر وزن فعلل مضارع آن بر وزن یفعلل و مصدر آن بر وزن فعلله است و گاهی در بعضی افعال بر وزن فعلال نیز می آید مانند دحرج یدحرج دحرجه و دحراج غلطاندن ماضی مجهول دحرج …

مضارع مجهول یدحرج …

امر معلوم لیدحرج …

دحرج …

امر مجهول لیدحرج …

نهی لا یدحرج …

نفی لا یدحرج …

تاکید یدحرجن یدحرجان یدحرجن …

یدحرجن یدحرجن …

پرسش و تمرین

* اشتقاق قسمتهای مختلف فعل رباعی را بیان کنید.

* کلمات زیر یک قسمت از باب رباعی مجردند دو قسمت دیگر هر کدام را ذکر کنید زمزمه یزخرف صحصح یشقشق شرشره زحلفه دادا.

* باب زلزل و زحزح را ذکر نموده معلوم و مجهول ماضی فعل اول مضارع و امر معلوم فعل دوم را صرف کنید

فصل 2 رباعی مزید

اشاره

ابواب رباعی مزید از این قرار است

* باب تفعلل

تفعلل یتفعلل تفعلل مانند دحرج تدحرج یتدحرج تدحرج لیتدحرج تدحرج در این باب نیز قاعده اول باب تفعل جاری می شود و نمونه قسمتهای مختلف آن از این قرار است ماضی مجهول تدحرج به …

مضارع مجهول یتدحرج به …

امر مجهول لیتدحرج به …

نهی لا یتدحرج …

استفهام هل یتدحرج …

تاکید یتدحرجن …

یتدحرجن …

معنی این باب مطاوعه فعلل رباعی مجرد است

* باب افعنلال

افعنلل یفعنلل افعنلال مانند حرجم احرنجم یحرنجم احرنجام لیحرنجم احرنجم ماضی مجهول احرنجم به …

مضارع مجهول یحرنجم به …

امر مجهول لیحرنجم به …

معنی این باب نیز مطاوعه است حرجم جمع کرد احرنجم جمع شد

* باب افعلال

افعلل یفعلل افعلال مانند قشعریره اقشعر یقشعر اقشعرار امر معلوم لیقشعرر لیقشعر لیقشعر لیقشعرا …

اقشعرر اقشعر اقشعر اقشعرا …

ماضی مجهول اقشعر به …

مضارع مجهول یقشعر به …

امر مجهول لیقشعرر به لیقشعر به لیقشعر به …

این باب مفید تاکید و مبالغه است

پرسش و تمرین

معلوم و مجهول ماضی مضارع و امر تزلزل احرنجم و اقشعر را صرف کنید

مبحث چهارم: فعل صناعی، غیر متصرف، اسم فعل

فصل 1 فعل صناعی

فعل صناعی یا منحوت فعلی است که از اسم جامد غیر مصدر و یا از جمله اسمیه یا فعلیه بر وزن یکی از افعال ساخته می شود در قسم اول که از اسم جامد غیر مصدر ساخته می شود شرط است که حاوی جمیع حروف اصلی اسم باشد و غالبا بر وزن یکی از ابواب مزید فیه ثلاثی یا رباعی می آید مانند اصبح صبح کرد امسی داخل شب شد قشره پوستش را کند تبنی زیدا زید را به فرزندی گرفت اغد البعیر شتر غده درآورد اقفر البلد شهر ویران شد درعه به او زره پوشانید ادرع و ادرع زره پوشید درع الفرس اسب سرش سیاه و سایر اعضایش سفید شد سافه و تسیفه او را با شمشیر زد سایفوا و تسایفوا با شمشیر زد و خورد کردند اختبز الخبز نان پخت احتطب هیزم فراهم کرد ییا الیاء یاء را نوشت احمر سرخ شد و همینطور است ابیض و اسود و اصفر احمار بتدریج سرخی اش شدید شد استنوق الجمل شتر نر ماده شد فلفل الطعام در غذا فلفل ریخت عصفر الثوب لباس را به عصفر رنگ آمیزی کرد اقشعر او را لرزه گرفت و …

و از همین قبیل است آیه شریفه فسبحان الله حین تمسون و حین تصبحون … 17 - روم و حدیث شریفکل مولود یولد علی الفطره حتی یکون ابواه یهودانه و ینصرانه و یمجسانه بحار ج 2 ص 88 و در قسم دوم که از جمله اسمیه یا فعلیه ساخته می شود شرط است که یک یا چند حرف از تمام یا اکثر کلمات

آن جمله گرفته شود و حروف جمع آوری شده بصورت فعلی درآورده شود تا مضمون جمله را بیان نماید و غالبا بر وزن باب رباعی مجرد آورده می شود مانند بسمل و حمدل و حوقل و حسبل و سبحل گفت بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله لا حول و لا قوه الا بالله حسبی الله سبحان الله جعفل گفت جعلنی الله فداک طلبق گفت اطال الله بقاءک مساه باو گفت مساک الله بالخیر یعنی دعا کرد شبش به خیر باشد و …

فصل 2 فعل غیر متصرف

آنچه تاکنون گذشت درباره فعل متصرف بودو فعل متصرف فعلی است که ماضی مضارع و امر و تمام چهارده صیغه هر کدام از اینها را داشته باشد و فعلی را که چنین نباشد غیر متصرف گویند افعال غیر متصرف چهار دسته اند

آنهایی که امر ندارند

آنهایی که مضارع و امر ندارند

آنهایی که مضارع ندارند

آنهایی که ماضی و مضارع ندارند.

افعال دسته اول عبارتند از زال یزال برح یبرح فتی ء یفتؤ انفک ینفک کاد یکاد اوشک یوشک طفق یطفق.

چهار فعل اول بمعنی قطع شد می باشند و دائما با اداه نفی بکار برده می شوند و در نتیجه دوام و اتصال را می رسانند و دو فعل بعد بمعنی نزدیک شد است و فعل اخیر بمعنی شروع کرد می باشد.

افعال دسته دوم عبارتند از تبارک مقدس و منزه است و این فعل فقط به خداوند متعال نسبت داده می شود خلا عدا حاشا این سه فعل در استثناء بکار برده می شوند شد سخت است طال دیر زمانی است کثر زیاد است قل نیست کم است لیس نیست دام دوام یافت

این فعل همیشه بعد از مای وقتیه مصدریه قرار می گیرد عسی حری اخلولق این سه

فعل بمعنی امید است می باشند انشا جعل اخذ علق این چهار فعل بمعنی شروع کرد می باشند کرب نزدیک شد بئس ساء این دو فعل بمعنی ناپسند است می باشند و به آنها فعل ذم می گویند نعم حب این دو فعل بمعنی پسندیده است می باشند و به آنها فعل مدح می گویند و صیغه های عقود مانند بعت و اشتریت و …

افعال دسته سوم افعال دسته سوم عبارتند از افعل و افعل بعنوان دو وزن تعجب وزن اول همیشه بعد از مای استفهامیه و قبل از اسم منصوب قرار می گیرد و دومی قبل از باء جاره و اسم مجرور به آن دو وزن فوق را در ترکیبی که گذشت دو صیغه تعجب می گویند مثلا ما احسن زیدا یا احسن بزید یعنی چقدر زید نیکو است از حسن زید تعجب می کنم.

تذکر عین الفعل صیغه اول تعجب اعلال و عین الفعل صیغه دوم اعلال و ادغام نمی شود می گوییم ما اقوم زیدا اقوم بزید و اعزز به.

افعال دسته چهارم عبارتند از تعال بیا هات بیاور هاء بیاور هاء بگیر هی بشتاب هب فرض کن.

تبصره فعل غیر متصرف مبدا اشتقاق مصدر ندارد

فصل 3 اسم فعل

اشاره

اسم فعل کلمه ای است که دارای اثر و معنی فعل باشد ولی وزن یکی از افعال را نداشته باشد و یا اگر دارد بعضی از خواص اسم مثلا تنوین را می پذیرد مانند هیهات و صه اسماء افعال بر سه دسته اند دسته اول آنهایی که بمعنی فعل ماضی هستند مانند هیهات دور شد دسته دوم آنهایی که بمعنی فعل مضارع اند مانند اف بیزارم دسته سوم آنهایی که بمعنی فعل امراند مانند صه ساکت شو اسم فعل با مبالغه معنای فعل مرادف خود

را می فهماند توضیح بیشتر اسم فعل در بخش اسم خواهد آمد

پرسش و تمرین

* فعل صناعی یا منحوت چه فعلی است.

* برای قسم اول از دو قسم فعل صناعی بیست مثال از ابواب ثلاثی مزید ذکر کنید.

* برای قسم دوم فعل صناعی پنج مثال ذکر کنید و بیان نمایید از چه و چگونه گرفته شده است.

* چه فعلی را متصرف و چه فعلی را غیر متصرف گویند و اقسام فعل غیر متصرف چیست.

* اسم فعل چیست و بر چند قسم است برای هر کدام از اقسام آن سه مثال ذکر نموده معنی کنید.

* می گویند در فعل تصرف بیش از اسم است این جمله را توضیح دهید.

* برای مباحث بخش اول نمودار گویایی رسم کنید

القسم الثانی مقدمه، ابنیه الاسم

مقدمه

تعریف الاسم الاسم کما مر ما دل علی معنی مستقل غیر مقترن وضعا بزمان فان دل علی ذات ای معنی قائم بنفسه سمی اسم ذات او اسم عین کزید و کتاب و ضارب و ان دل علی حدث ای معنی قائم بغیره سمی اسم معنی کضرب و عشره و بیاض

ابنیه الاسم

اشاره

قد مر ان للاسم ابنیه ثلاثه: الثلاثی و الرباعی و الخماسی و کل منها مجرد او مزید فیه فالاقسام سته.

الثلاثی المجرد و له عشره اوزان نحو فلس فرس کتف عضد حبر عنب ابل قفل صرد عنق و اما نحو دئل فقلیل.

الرباعی المجرد و له سته اوزان فعلل فعلل فعلل فعلل فعلل فعلل نحو جعفر برثن زبرج درهم قمطر جخدب الجمل الضخم.

الخماسی المجرد و له اربعه اوزان فعللل فعللل فعللل فعللل نحو سفرجل قذعمل جحمرش قرطعب.

الثلاثی المزید فیه نحو رجال.

الرباعی المزید فیه نحو عصفور.

الخماسی المزید فیه نحو سلسبیل.

تنبیه: اوزان الاسم المزید فیه کثیره جدا و لتمییز الحرف الزائد عن الاصلی طرق تاتی فی الخاتمه ان شاء الله تعالی تتمیم قد یحذف من الثلاثی بعض احرفه الاصلیه و حینئذ قد یعوض فیه عن المحذوف شی ء و قد لا یعوض الاول نحو وعد عده سمو اسم بنو ابن لغو لغه شفه شفه سنو سنه کرو کره امو امه فوه فو فم و الثانی نحو ابو اب اخو اخ حمو حم هنو هن دمو دم غدو غد یدی ید فوه فو فم شوهه شاه و ما وضع فی الاصل علی حرف او حرفین کالتاء و الکاف فی نصرتک و کمن و ما قلیل

تقسیمات الاسم

للاسم سته تقسیمات اذ هو اما

مصدر او غیر مصدر

جامد او مشتق

مذکر او مؤنث

متصرف او غیر متصرف

معرفه او نکره

معرب او مبنی

و البحث عن کل فی مبحث فمباحث الاسم سته و له بل لخصوص الاسم المعرب تقسیم آخر باعتبار حرفه الاخیر الی المقصور و الممدود و المنقوص و الصحیح و شبه الصحیح نورده هنا لقله البحث فیه فالمقصور ما ختم بالف ثابته سواء کانت منقلبه کعصا و فتی

او مزیده للتانیث کعطشی او للالحاق کارطی او لغیرهما کموسی.

و الممدود ما ختم بهمزه قبلها الف زائده سواء کانت الهمزه اصلیه کقراء او منقلبه کسماء و بناء او مزیده للتانیث کحمراء او للالحاق کحرباء اسم دابه او لغیرهما کزکریاء.

و المنقوص ما ختم بیاء ثابته مکسور ما قبلها کالقاضی و المنادی.

و الصحیح ما ختم به حرف صحیح غیر الهمزه التی قبلها الف زائده نحو رجل مرء و مراه.

و شبه الصحیح ما ختم بواو او یاء ساکن ما قبلهمانحو دلو و ظبی ثم الصحیح و المنقوص هیهنا اصطلاح خاص غیر ما سبق فی المقدمه من تقسیم الکلمه الی الصحیح و الناقص و …

السؤال و التمرین

* بین معنی الاسم و الفرق بینه و بین قسیمیه الفعل و الحرف.

* اعط لکل من اقسام الاسم خمسه امثله.

* بین ابنیه الاسم و الفعل.

* اعط ثلاثه امثله علی کل من اوزان الاسم الثلاثی و مثالین علی کل من اوزان الرباعی و مثالا علی کل من اوزان الخماسی.

* لم لم یذکر اوزان للاسم المزید فیه.

* بین انواع الاسم الثلاثی المحذوف بعض اصوله و اذکر مثالین لکل منها.

* ما معنی تقسیمات الاسم السته هل یتاتی جمیعها فی اسم واحد او یختص کل اسم بقسم بین ذلک.

* عرف علم الصرف و موضوعه کی یتضح لک اجمالا وجه ارتباط بعض التقسیمات بالصرف لا النحو.

* لم اخر قسم الاسم عن الفعل و لم لا یبحث فی الصرف عن الحرف.

* عرف کلا من الصحیح و شبه الصحیح و المقصور و الممدود و المنقوص و اضرب لکل خمسه امثله

المبحث الاول المصدر و غیر المصدر

قواعد الاعلال الخاصه بالاسم

هناک قواعد للاعلال تجری فی الاسم خاصه منها 1 تقلب الواو و الیاء همزه فی ثلاثه مواضع الاول فیما اذا تطرفتا بعد الف زائده نحو رضاو رضاء

اجرای اجراء الثانی فیما اذا وقعتا بعد الف فاعل و فروعه نحو قاول قائل بایع بائع الثالث فی کل جمع علی فعائل و شبهه باحد شرطین

فیما اذا کان الثالث من حروف مفرده مدا زائدا نحو عجاوز جمع عجوز عجائز فراید جمع فریده فرائد به خلاف جداول جمع جدول لتحریک الواو فی المفرد و معایش جمع معیشه لعدم زیاده المد فی المفرد

فیما اذا وقع الفه ای الف الجمع بین حرفی عله نحو اواول جمع اول اوائل نیایف جمع نیف نیائف و کذلک تقلب اولی الواوین همزه اذا اجتمعتا فی اول الجمع نحو وواصل جمع واصله اواصل وواقی

جمع واقیه اواقی.

تقلب الواو یاء فی اربعه مواضع الاول فیما اذا اتصلت بیاء فی کلمه او ما یشبه الکلمه و کان السابق منهما ساکنا غیر منقلب نحو سیود سید مرموی مرمی مرمی ضاربوی ضاربی ضاربی به خلاف نحو زیتون لعدم الاتصال و نحو ادعو یاسرا لکونهما فی کلمتین و نحو طویل و غیور لکون السابق منهما متحرکا و نحو دیوان لکون السابق منقلبا

و الثانی ما اذا وقعت بعد کسره و قبل الف فی موضعین

الف: فی مصدر الاجوف بشرط ان یکون الواو معلا فی الماضی نحو قوام قیام به خلاف لواذ.

ب: فی جمع الاسماء من الاجوف بشرط ان یکون الواو ساکنا فی المفرد نحو دوار جمع دار دیار ثواب جمع ثوب ثیاب رواض جمع روضه ریاض به خلاف نحو طوال جمع طویل.

و الثالث ما اذا تطرفت فی الاسم المعرب و سبقتها ضمه نحو ترجو ترجی ترجی تداعو تداعی تداعی ادلو جمع دلو ادلی ادلی به خلاف غیر المتصرف نحو غیور او المتطرف فی الفعل نحو یدعو او فی الاسم المبنی نحو هو او المسبوق بغیر الضمه نحو القفو القفا و الرابع ما اذا وقعت لاما لصفه علی وزن فعلی نحو دنوی دنیی دنیا علوی علیی علیا و شذ نحو قصوی.

تقلب الیاء واوا اذا وقعت لاما لموصوف علی وزن فعلی نحو فتیی فتوی تقیی تقوی و شذ نحو ریا الرائحه.

تبدل الضمه قبل الیاء کسره فیما کانت الیاء غیر فاء ای فاء الفعل نحو مبیع مبیع مرمی مرمی ترجی ترجی

المبحث الاول المصدر و غیر المصدر مقدمه المصدر اسم یدل علی حدث ای فعل او حاله نحو قتل و حسن و غیر المصدر بخلافه نحو حسن و کتاب ثم

المصدر علی ثلاثه اقسام اصلی و میمی و صناعی هاک البحث عنها فی الفصول الاتیه

الفصل 1 المصدر الاصلی

اشاره

و هو علی نوعین مصدر الفعل الثلاثی المجرد و مصدر غیره من الافعال.

الف مصدر الثلاثی المجرد لا قیاس فی وزن هذا المصدر بل هو موقوف علی السماع نعم هناک ضوابط غالبیه اهمها

فعل اذا کان لازما فمصدره علی فعول نحو جلس جلوس

فعل اذا کان لازما فمصدره علی فعل نحو فرح فرح.

فعل و یکون لازما دائما مصدره علی فعوله او فعاله او فعل نحو سهل سهوله فصح فصاحه کرم کرم.

فعل و فعل اذا کانا متعدیین فمصدرهما علی فعل نحو کسب کسب فهم فهم.

الثلاثی المجرد مطلقا اذا دل علی داء او مرض فمصدره علی فعال نحو زکم زکام سعل سعال.

و اذا دل علی صوت فمصدره علی فعال او فعیل نحو صرخ صراخ صهل صهیل.

و اذا دل علی امتناع و مخالفه فمصدره علی فعال نحو ابی اباء نفر نفار.

و اذا دل علی حرفه و صنعه او اماره و حکومه فمصدره علی فعاله نحو تجر تجاره حاک حیاکه امر اماره ولی ولایه.

و اذا دل علی لون فمصدره علی فعله نحو حمر حمره.

و اذا دل علی سیر و انتقال فمصدره علی فعیل نحو رحل رحیل.

و اذا دل علی اضطراب و انقلاب فمصدره علی فعلان نحو جال جولان غلی غلیان.

و له اوزان لا ضابط لها و دونک بعضها شرب حفظ کذب صغر هدی رحمه نشده ندره غلبه سرقه ذهاب صراف سؤال قبول سؤدد زهاده درایه بغایه کراهیه بینونه حرمان غفران تلقاء جبور و …

ب مصدر غیر الثلاثی المجرد هو قیاسی کما مر فی باب الفعل فقد سبق ان له من الثلاثی المزید فیه خمسه و عشرین وزنا

هی افعال تفعیل مفاعله الی آخرها و من الرباعی اربعه اوزان هی فعلله تفعلل افعنلال افعلال و ان لبعض الابواب مصادر اخری غیر معروفه او مختصه ببعض الموارد کباب التفعیل و المفاعله و الفعلله فراجع ان شئت

السؤال و التمرین

* ما الفرق بین المصدر و الفعل.

* اورد مصادر الافعال التالیه قعد حضر عمل غرب سمح برد ضرب نصر غضب وعد رمی سلک یقال سلک المکان ای دخل فیه و سلک الطریق ای سار فیه حرث عدم قلب قلبه ای حوله عن وجهه نعس عطش حمد شهق الحمار خار البقر عج ضج نعق الغراب بکی فر خاط زرع دل صفر هاج فار طار حی مات حرب رکع سجد جمد دار.

* اعط ما تستطیع من المثال لمصادر الثلاثی المجرد و اذکر الوزن الغالبی منها.

* اورد مصادر الافعال التالیه اجار آجر قاتل ساوی اعتاد اتقی اری انقاد استراح ابصر کرر اشهاب آمن آذی اوعد قاوم سلسل دادا تزلزل احرنجم اقشعر

الفصل 2 المصدر المیمی

اشاره

لکل فعل ثلاثی او رباعی مجرد او مزید فیه مصدر قیاسی غیر ما سبق یقال له المصدر المیمی لزیاده میم فی اوله مطلقا و هو فی المعنی کالاصلی بلا فرق فالمصدر المیمی مصدر فی اوله میم زائده زیاده قیاسیه نحو منظر نظر محمده حمد.

و اما وزنه فمن الفعل الثلاثی المجرد علی مفعل غالبا الا اذا کان مثالا واویا محذوفا فاؤه فی المضارع فیکون علی مفعل نحو ضرب مضرب مر ممر اخذ ماخذ قال مقال جری مجری حیی محیی وجل یوجل موجل وعد یعد موعد و المخالف لذلک نادر لا یقاس علیه نحو زاد مزید بات مبیت صار مصیر جاء مجی ء حاض محیض و قد تزاد تاء فی آخره نحو سال مساله حمد محمده و من ذلک محبه موده مغفره معرفه معذره معصیه معیشه و …

و من غیر الثلاثی المجرد علی وزن مضارعه المجهول بجعل میم مضمومه مکان حرفه المضارعه نحو اکرم مکرم صرف مصرف قاتل مقاتل دحرج

مدحرج تدحرج متدحرج و …

تنبیه یهم شان المصدر المیمی فی الثلاثی المجرد و یکثر الانتفاع به لکونه قیاسیا به خلاف مصدره الاصلی

السؤال و التمرین

* عرف المصدر المیمی و بین الفرق بینه و بین المصدر الاصلی.

* ابن المصدر المیمی مما یلی من الافعال دخل خرج ظهر حضر جلس شرب اوی سعی ومق رضی جری هلک عصی ود اکتسب استفتی انقاد اختار

الفصل 3 المصدر الصناعی

اشاره

و هو کلمه لها معنی المصدر تصاغ من زیاده یاء مشدده و تاء علی آخر الاسم مطلقا نحو جاهل جاهلیه عالم عالمیه محصول محصولیه حیوان حیوانیه تبع تبعیه و تحذف عند بنائه یاء النسب من الاسم ان اشتمل علیها نحو ایرانی ایرانیه و یجری فی الاسم عند صوغ المصدر منه ما یجری فیه لیاء النسب و سیاتی فنحو شیه بمعنی العلامه و شویه صغری صغرویه بردی بردیه و هکذا …

السؤال و التمرین

* صغ المصدر الصناعی مما یلی من الاسماء مدنی عرب عصبی رحمن رؤوف فوق تحت قبل بعد لیل قوم صغری کبری اشد مظلوم صادق.

* ما الفرق بین المصدر الصناعی و المصدر المیمی و ما الفرق بینه و بین الاصلی

الفصل 4 المصدر المجهول

اشاره

المصدر - مطلقا - قد یکون مصدرا لفعله المعلوم فینصب الی الفاعل و یقال له (المصدر المعلوم) نحو (ضرب زید بکرا ضربا) و قتل اللص صاحب الدار فلیقتل لقتله) و قد یکون مصدرا لفعله المجهول فینصب الی النائب عن الفاعل و یقال له المصدر المجهول نحو ضرب بکر ضربا و قوله علیه السلام و قتلا فی سبیلک فوفق لنا و من ذلک قوله

ان یقتلوک فان قتلک لم عارا علیک و رب قتل عار

عارا علیک و رب قتل عار عارا علیک و رب قتل عار

هذا و قد ظهر ان المعلوم و المجهول من المصدر یتشابهان لفظا و یختلفان فی المعنی و الاستعمال.

و قد یکون المصدر بمعنی اسم المفعول ک (کتاب) بمعنی مکتوب و من ذلک قوله علیه السلام فی الدعاء: (و الخلق کلهم عیاک)

السؤال

* ما الفرق بین المصدر المعلوم و المصدر المجهول و ما الممیز بینهما

الفصل 5 اسم المصدر

اشاره

و هو کلمه تدل علی الحاصل من معنی المصدر و نتیجته نحو الحب البغض الغسل المشی الهدنه و …

و لا قیاس فی وزنه بل قد یکون موازنا للمصدر نحو الحب و المشی و قد یکون مغایرا له نحو البغض و الغسل فان مصدریهما البغاضه و الغسل و لیس لکل فعل اسم المصدر بل صوغه ایضا سماعی

التمرین

* بین معنی اسم المصدر و اعط عشره امثله علیه و لو من الفارسیه

الفصل 6 المره و النوع

اشاره

قد یذکر مصدر بعد فعل لبیان ان الفعل لم یقع الا مره واحده او لبیان نوع الفعل و کیفیه وقوعه.

فالاول یبنی من الثلاثی المجرد علی فعله نحو ضربه ضربه ای مره و من غیره علی المصدر الاصلی بزیاده تاء فی آخره نحو اکرمته اکرامه و الثانی یاتی من الثلاثی المجرد علی فعله و من غیره علی المصدر الاصلی بزیاده تاء فی آخره و یلزمه الاضافه نحو جلست جلسه الامیر و تعاضدنا تعاضده الاخوان فلو کان المصدر الاصلی من الثلاثی المجرد علی فعله و من غیره مختوما بتاء احتیج فی بیان المره بقید یفید ذلک نحو رحمته رحمه واحده و افادنی افاده واحده و اما فی بیان النوع فالاضافه هی المبینه فی کل حال هذا تمام الکلام فی المصدر و اما غیر المصدر فلا یبحث عنه بعنوانه اذ لیس له حکم من حیث هو غیر المصدر

التمرین

* صغ المره و النوع من الافعال التالیه قرا کتب مشی نام درس تصافح استراح قاتل سار عاد

المبحث الثانی الجامد و المشتق

مقدمه

الجامد ما لم یؤخذ من غیره نحو رجل و درهم و المشتق ما اخذ من کلمه اخری نحو عالم و معلوم و علیم الماخوذه من العلم.

ثم الجامد لا یختص بحکم و اما المشتق فهو علی ثمانیه اقسام هی

اسم الفاعل

اسم المفعول

الصفه المشبهه

اسم التفضیل

اسم المبالغه

اسم المکان

اسم الزمان

اسم الاله.

کل هذه المشتقات تبنی من المضارع و المضارع من الماضی و الماضی من المصدر ففی صوغ کل منها من المضارع یلاحظ وزنه ای وزن ذاک المشتق و یعمل علی حسبه

الفصل 1 اسم الفاعل

اشاره

اسم الفاعل ما دل علی ما صدر عنه فعل او قام به حاله حدوثا لا دواما و یبنی من المضارع المعلوم و وزنه من الثلاثی المجرد علی فاعل نحو ضرب یضرب ضارب علم یعلم عالم و من غیره یؤخذ من المضارع المعلوم بجعل میم زائده مضمومه مکان حرفه المضارعه و کسر ما قبل الاخر ان لم یکن مکسورا نحو اکرم یکرم مکرم دحرج یدحرج مدحرج احرنجم یحرنجم محرنجم و هکذا …

و لاسم الفاعل ست صیغ الاولی للمفرد المذکر و هی ما ذکر نحو ضارب و مکرم و …

الثانیه للمثنی المذکر تؤخذ من الاولی بفتح اللام و زیاده الف و نون مکسوره فی آخرها نحو ضارب ضاربان.

الثالثه للجمع المذکر تؤخذ من الاولی بضم اللام و الحاق واو ساکنه و نون مفتوحه باخرها نحو ضارب ضاربون.

الرابعه للمفرد المؤنث تؤخذ من الاولی بفتح اللام و الحاق تاء مربوطه باخرها نحو ضارب ضاربه.

الخامسه للمثنی المؤنث تؤخذ من الرابعه بالحاق الف و نون مکسوره باخرها نحو ضاربه ضاربتان.

السادسه للجمع المؤنث تؤخذ من الرابعه باسقاط التاء المربوطه و الحاق الف و تاء مبسوطه باخرها نحو ضاربه ضاربات.

فتصریفه من ضرب یضرب کذا ضارب ضاربان ضاربون ضاربه ضاربتان ضاربات و

من اکرم یکرم کذا مکرم مکرمان مکرمون مکرمه مکرمتان مکرمات و هکذا …

و اعلم ان النون فی التثنیه و الجمع عوض عن التنوین فی المفرد و الالف و الواو فیهما علامتان للتثنیه و الجمع و لیسا بضمیرین لانه یبدل عنهما بالیاء فی حالتی النصب و الجر علی ما سوف یاتی.

تنبیه فی ضمائر اسم الفاعل اسم الفاعل کفعله المشتق منه یستند الی الفاعل فلا بد له من فاعل و هو اما ظاهر نحو ا ضارب زید او ضمیر نحو زید ضارب هو و فی جمیع الصیغ یستتر الضمیر جوازا فالمستتر فی الصیغه الاولی هو او انت او انا علی اختلاف الموارد و فی الثانیه هما او انتما او نحن و فی الثالثه هم او انتم او نحن و فی الرابعه هی او انت او انا و فی الخامسه هما او انتما او نحن و فی السادسه هن او انتن او نحن

السؤال و التمرین

* عرف الجامد و المشتق.

* بین معنی اسم الفاعل و اوضحه فی امثله.

* هل یدل اسم الفاعل علی ما تفیده صیغه المجهول و لم ذلک.

* ما هو الاصل لاسم الفاعل و کیف یشتق منه.

* صغ اسم الفاعل من الافعال التالیه یاکل یشرب یسال یوصی یعاهد یمشی یصبر یقوم یبیع یعد یهب یصل یمیل یسیل یجوز یسلم یختار یستخرج یسلم یقشعر یزلزل یتزلزل.

* صرف اسماء الفاعلین التالیه عالم صابر قائد قاضی والی صائم محرم مجاهد مختار مستغفر مزلزل محمار محمر.

* لم لا یکون لاسم الفاعل اکثر من ست صیغ و لا یکون کالفعل.

* اذکر ضمائر المضارع و اسم الفاعل.

* ما هو الفرق بین الف یضربان و الف ضاربان مثلا

الفصل 2 اسم المفعول

اشاره

اسم المفعول ما دل علی ما یقع علیه الفعل حدوثا و یشتق من المضارع المجهول و وزنه من الثلاثی المجرد علی مفعول نحو ضرب یضرب مضروب و من غیره یؤخذ من المضارع المجهول بجعل میم مضمومه مکان حرفه المضارعه نحو یکرم مکرم یدحرج مدحرج یحرنجم به محرنجم به و هکذا …

و حیث ان اسم المفعول یبنی من الفعل المجهول فلا محاله یبنی من المتعدی اما بنفسه او به حرف الجر فان بنی من المتعدی بنفسه کضرب و اکرم فله ست صیغ بعین ما مر فی اسم الفاعل فی صوغ الصیغ و المعنی و الضمائر و هکذا یصرف مضروب مضروبان مضروبون مضروبه مضروبتان مضروبات و مثله مکرم و غیره.

و ان بنی من المتعدی به حرف الجر فله اربع عشره صیغه بعین ما مر فی مجهول المتعدی به حرف الجر فتصریف اسم المفعول من ذهب به یذهب به هکذا.

مذهوب به مذهوب بهما مذهوب بهم الی آخره و کذلک منکسر

به منکسر بهما منکسر بهم الی الاخر.

تنبیه تبین مما سبق ان فی غیر الثلاثی المجرد یتحد وزن اسم المفعول مع المصدر المیمی فیفرق بینهما بالقرینه.

تبصره وردت صیغ سماعیه تؤدی ما یؤدیه اسم المفعول و من ذلک فعول و فعیل و فعال نحو رسول و قتیل و اله

السؤال و التمرین

* ما هو اصل اسم المفعول و کیف یشتق منه.

* هل هناک فرق بین اسم الفاعل و اسم المفعول فی عدد الصیغ و لم ذلک.

* بین ضمائر اسم المفعول المصوغ من المتعدی بنفسه.

* صغ اسم المفعول من مجهول ما یلی من الافعال المعلومه یظلم یختار ینقلب یدخل یخرج یخرج یستخرج یکسب یکتسب یاکل یموت ینام یصفر یحمار.

* صرف اسماء المفعولین التالیه ممدوح مقتول ممرور به مغشی علیه مصطفی مقتدی به مدعی علیه محمار به مدحرج محرنجم فیه.

* فی ای موضع یتحد وزنا اسمی الفاعل و المفعول

الفصل 3 الصفه المشبهه

اشاره

و هی ما دل علی صفه و صاحبها و ثبوت تلک الصفه له و الغالب فیها ان تکون بمعنی الفاعل نحو کریم شجاع و …

و کونها بمعنی المفعول نحو علیل قلیل و الصفه المشبهه تصاغ من الفعل اللازم فقط فمن الثلاثی المجرد تاتی علی افعل بشرط ان یکون الفعل دالا علی لون او عیب او حلیه نحو حمر احمر عرج اعرج بلج ابلج و فی غیر ذلک لا یقاس فی وزنها بل تاتی علی اوزان شتی سماعیه نحو شریف شجاع جبان سید صعب صلب ذلول بطل صفر نجس غضبان عریان و …

و من غیره غیر الثلاثی المجرد تصاغ علی وزن اسم الفاعل من ذلک الفعل و یراد به الثبوت نحو منقطع معتدل مستقیم و …

تنبیه قد تاتی الصفه المشبهه من الثلاثی المجرد ایضا علی وزن اسم الفاعل او اسم المفعول نحو طاهر القلب و محمود المقاصد و …

تتمه للصفه المشبهه ست صیغ غالبا لانها تؤنث بالتاء و تثنی ب ان او ین و تجمع جمع المکسر علی ما سیاتی فعلیک فی کل صفه بملاحظه السماع و یلاحظ فیها ما

تلاحظ فی اسم الفاعل من الضمائر

السؤال و التمرین

* ما الفرق بین اسم الفاعل و الصفه المشبهه.

* تفرس وجه تسمیه الصفه المشبهه و بینه.

* صغ الصفه المشبهه من الافعال التالیه باض عور حول بکم زرق بهج انبسط استمر اعتل استقام استدار اقام اشرق توقد.

* میز الصفه المشبهه عن غیرها فی ما یلی فصیح اللسان صادق القول حر الضمیر یقظ الفؤاد حدیث السن حسن النیه جلیسی فی قطار حاد البصر صاحبی فی طریق انا حامی الحق کنت حامیک متی کنت محقا وفی کریه الصوت قبیح المنظر حسن الخلق حامض سالم شاب داء قاتل.

* ما هو الاصل للصفه المشبهه و ما هو القاعده فی صوغها منه 6 عین صیغ الصفات المذکوره فی المتن

الفصل 4 اسم التفضیل

اشاره

و هو کلمه تدل علی موصوف و زیاده وصفه علی غیره نحو زید اعلم من اخیه و اخوه اتقی منه و وزنه افعل فی المذکر و المؤنث و قد یؤنث فی المؤنث و یقال فعلی علی ما سیاتی.

و لا یبنی اسم التفضیل الا من الثلاثی المجرد المعلوم التام المتصرف القابل للتفضیل غیر الدال علی اللون او العیب او الحلیه فیصاغ من نحو یعلم یکبر یحسن یفضل و نحو ذلک و یقال اعلم اکبر و …

و لا یصاغ من الثلاثی المزید و الرباعی و لا من المجهول و لا من الناقص ککان و صار و لا من غیر المتصرف کعسی و لیس و لا من غیر القابل للتفضیل

کمات و لا من ما یدل علی لون او عیب او حلیه من نحو حمر عرج و بلج و اذا ارید بیان التفضیل من الفاقد للشروط یؤتی بمصدره الاصلی منصوبا بعد افعل المصوغ من فعل آخر مناسب له ای لهذا الفاقد نحو الفعل اکثر تصریفا من

الاسم هذا اشد حمره من ذاک و هکذا …

الا ان یکون الشرط المفقود هو التصرف او القبول للمفاضله فلا یجوز حینئذ بیان التفضیل مطلقا لما لا یخفی.

تتمه: لا بد لاسم التفضیل من ان یستعمل علی احد وجوه اربعه

ان یذکر بعده من مع مجروره نحو علی ع افضل من غیره

ان یضاف الی نکره نحو ابو ذر اصدق رجل

ان یکون مدخولا لال التعریف نحو فلان الاعلم

ان یضاف الی معرفه نحو علی ع افضل الناس.

فاذا استعمل علی الوجه الاول او الثانی فوزنه سواء فی المذکر و المؤنث و المفرد و المثنی و الجمع یقال زید افضل من …

هند افضل من …

الزیدان افضل من …

و کذلک یقال زید افضل رجل هند افضل امراه الزیدان افضل رجلین و …

و اذا استعمل علی الوجه الثالث وجب فیه المطابقه مع المعنی یقال زید الافضل هند الفضلی الزیدان الافضلان و هکذا …

و اذا استعمل علی الوجه الرابع جاز فیه الامران المطابقه و عدمها و الامثله ظاهره.

تنبیهان

کلمتا خیر و شر تستعملان للتفضیل تخفیفا لاخیر و اشر و تؤنث خیر علی خیره و شر علی شره و شری

قد یجرد وزن التفضیل من معنی المفاضله و یستعمل بمعنی الصفه المشبهه او اسم الفاعل کقوله تعالی و هو اهون علیه27 الروم ای هین و قوله تعالی الله اعلم حیث یجعل رسالته124 الانعام ای عالم

السؤال و التمرین

* ما هی صیغه اسم التفضیل و ما هو معناها و اصلها.

* بین التفضیل فیما یلی یغفل یحضر یعتاد یحمر یتزلزل یبهج یعیش یسود یجوز یکثر یقل یغیب یدوم ینقلب.

* اصلح فی الکلمات التالیه اغلاطها انت الافضل منی هی الافضل منا انا اسن منها فاطمه اکبر من غیرها فاطمه کبری النساء هی اکبر

النساء هی فضلی من غیرها اختک الاصغر ابی الاکبر من امی هو الحسنی هی احسن من غیرها هم افضلو رجل

الفصل 5 اسم المبالغه

اشاره

هو ما دل علی ما یکثر صدور فعل عنه او قیام وصف به نحو علام من یکثر علمه و حمال من یکثر حمله للاثقال و نحو ذلک و یبنی من الثلاثی المجرد کثیرا و من غیره علی قله و وزنه سماعی مطلقا فمن الثلاثی المجرد نحو کذب کذوب رحم رحیم قام قیوم جلد جلاد شر شریر قدس قدوس در مدرار نطق منطیق و …

و من غیره نحو اعطی معطاء انذر نذیر ادرک دراک اتلف متلاف تتمه لاسم المبالغه و باقی الاسماء المشتقه یعنی اسماء المکان و الزمان و الاله ست صیغ فی الغالب علی حد ما سبق فی الصفه المشتبهه تماما فراجع فی صیغ کل اسم من کل اسم من هؤلاء الاسماء المعاجم اللغویه

السؤال و التمرین

* بین معنی اسم المبالغه و صیغته و اصله.

* ما الفرق بین اسم الفاعل و اسم المبالغه.

* هات اسم المبالغه من الکلمات التالیه عطر جلد کذب نصح لمز جزع صدق فهم شکر کر رمل ود حال عاد رؤوف صبر

الفصل 6 اسم المکان

هو اسم مشتق یدل علی محل وقوع الفعل و مکانه نحو مجلس زید ای محل جلوسه یصاغ اسم المکان من الافعال کلها الثلاثی و غیره ففی الثلاثی المجرد یکون علی زنه مفعل بکسر العین و مفعل بفتحها فمفعل فی موردین الاول الصحیح اذا کان مضارعه مکسور العین نحو ضرب یضرب مضرب الثانی المثال اذا کان مضارعه محذوف الفاء نحو وعد یعد موعد و مفعل بفتح العین فی غیر ذلک مطلقا نحو جری مجری وجل یوجل موجل طبخ مطبخ و …

و فی غیره ای غیر الثلاثی المجرد یکون علی وزن اسم المفعول مطلقا و یفرق بینهما بالقرینه نحو مجتمع مستقر و …

تنبیه ما یری من نحو جزر یجزر مجزر غرب یغرب مغرب نبت ینبت منبت سجد یسجد مسجد طلع یطلع مطلع شرق یشرق مشرق و مشرق شاذ لا یقاس علیه نعم ورد نحو مسجد و مطلع و مشرق ایضا و هو علی القیاس.

تتمه قد یلحق اسم المکان تاء مربوطه نحو مقبره ماذنه محکمه …

و قد یصاغ من الاسم الجامد اسم المکان علی مفعله و یدل علی کثره معنی ذلک الاسم فی المکان نحو ماسده مکلبه مسبعه مبطخه و …

ای ارض یکثر فیها الاسد الکلب السبع البطیخ و …

الفصل 7 اسم الزمان

و هو اسم یدل علی وقت وقوع الفعل نحو قولنا مغرب الشمس ساعه کذا ای زمان غروبها و یشترک اسم الزمان مع اسم المکان فی الصوغ و الوزن فیجری فیه کل ما مر هناک و الفارق بینهما بل بین کل منهما و بین المصدر المیمی هو القرینه و قد تلحقه تاء مربوطه کقوله تعالی و ان کان ذو عسره فنظره الی میسره280 البقره ای الی زمان الیسر و

اما الصوغ من الجامد فیختص باسم المکان و لا یصاغ اسم الزمان الا من الفعل

التمرین صغ اسم المکان و الزمان من الافعال التالیه ولد ذهب غرب نام شرب سعی قتل اوی صلی اغتسل غسل استشفی فر قر احمار انقلب کسب زرع ازدحم اصطاد

الفصل 8 اسم الاله

اسم الاله کلمه تدل علی آله ایجاد الفعل و یصاغ من الفعل الثلاثی المجرد قیاسا علی ثلاثه اوزان هی مفعل مفعله و مفعال نحو نشر الخشب منشر منشار منشره فتح الباب مفتح مفتاح مفتحه عرج معرج معراج و هکذا …

و ما ورد من نحو منخله مکحله و مدق قلیل لا یقاس علیه تنبیه تدل علی بعض الالات اسماء جوامد نحو قلم جرس سکین و …

و لا یطلق علیها اسم الاله فی اصطلاحهم

التمرین ابن اسم الاله مما یلی کسح عرج برد رقی طرق دفع ندف لعق حلب

الفصل 9 فی تقسیم الجامد و المشتق الی الموصوف و الصفه

اشاره

الموصوف ما وضع اسما لذات او حدث فقط نحو زید اسد قتل والصفه ما وضع اسما لذات او حدث لاقترانهما بحدث نحو فاضل مفضول افضل و نحو الجهاد الاکبر.

ثم الجوامد موصوفات کلها الا ما یلحق منها بالمشتق و سیاتی نحو زید جعفر شجر و …

و یلحق بالجامد هنا ما ترک فیه معنی الوصفیه من المشتقات نحو السیاره بمعنی الاوتومبیل و الصحیفه بمعنی الجریده و کذا الجریده و من ذلک ما استعمل علما منها نحو محمد احمد قاسم منصور و …

و المشتقات صفات الا ما الحق بالجامد منها و یلحق بالمشتق هنا ثلاثه جوامد 1 المنسوب نحو ایرانی 2 المصغر نحو رجیل 3 ما قصد منه معنی المشتق نحو اسد فی قولنا زید اسد ای شجاع و من ذلک المصدر عند قصد المبالغه نحو زید عدل او ثقه.

تنبیه: ما جاء هنا من الموصوف و الصفه غیر ما یبحث عنه فی علم النحو فان الوصف و الموصوف هناک و قد یعبر عنهما بالنعت و المنعوت یبینان رابطه خاصه بین جزاین من اجزاء الکلام فلا تعنون کلمه وحدها بانها موصوف او صفه او

فقل نعت او منعوت اما هنا فالوصفیه و الموصوفیه عنوانان للکلمات بالنظر الی انفسها مع قطع النظر عن نسبه کلمه الی شی ء آخر فی الکلام

السؤال و التمرین

* الموصوف ما هو و الصفه ما هی ای اسم موصوف و ایه صفه.

* میز الموصوف من الصفه فیما یلی

الصبر مفتاح الفرج الصمت زین و السکوت سلامه العلم خیر من المال التجربه علم مستفاد الفقر سواد الوجه فی الدارین العالم سراج لا فضل لعربی علی عجمی الا بالتقوی الصلاه معراج المؤمن صدر العالم بحر الحکیم نمله العدو افعی المنافق ثعلب اسد علی و فی الحروب نعامه العلم مکسحه الاوهام الموت مع العز حیاه و الحیاه مع الذله موت انما الحیاه عقیده و جهاد هو الله … الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر محمد ص رسول الله و خاتم النبیین مجاری الامور بید العلماء انا مدینه العلم و علی بابها اقضیکم علی ع مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر

المبحث الثالث المذکر و المؤنث

الفصل 1 فی اقسام المذکر و المؤنث

المدخل

الاسم علی نوعین مذکر و مؤنث و کل منهما علی قسمین حقیقی و مجازی فالحقیقی ما دل علی ذکر او انثی من الانسان و الحیوانات و المجازی ما ذکر او انث مجازا و اعتبارا فالمذکر الحقیقی نحو رجل و جمل و نحوهما و المؤنث الحقیقی نحو امراه و ناقه و نحوهما و المذکر المجازی نحو قلم و جدار و المؤنث المجازی نحو دار و غرفه.

ثم المذکر علی قسمین خاصین به 1 ما یمکن تانیثه 2 ما لا یمکن تانیثه فالاول منه ما یؤنث بالتاء و منه ما یؤنث بالالف المقصوره و منه ما یؤنث بالالف الممدوده کما سیاتی و الثانی ما لا یمکن تانیثه علی ثلاثه اقسام

1 -ما لا مؤنث له اصلا نحو کتاب قلم و …

2 -ما لمؤنثه لفظ خاص نحو اب ابن اخ بعل صهر دیک ثور و …

فان

بازائها ام بنت اخت زوجه کنه دجاج بقره و … ما یستعمل للمذکر و المؤنث علی السواء و ذلک فی ثلاثه موارد الف المصدر المذکر نحو زید عدل و هند عدل ب اکثر اوزان المبالغه نحو رجل منطیق و امراه منطیق ج فعول بمعنی الفاعل و فعیل بمعنی المفعول نحو رجل صبور و امراه صبور رجل جریح و امراه جریح بخلافهما اذا کان بالعکس من ذلک نحو رسول و رحیم فانه یقال امراه رسوله و ام رحیمه.

تنبیه الصفات الخاصه بالانثی نحو حائض حامل و مرضع لا تؤنث غالبا و ان جاز تانیثها.

و المؤنث ایضا علی قسمین یختصان به لفظی و معنوی اللفظی ما کان فی آخره احدی علامات التانیث و هی التاء المربوطه و الالف المقصوره و الالف الممدوده نحو امراه و حبلی و حمراء لفظی حقیقی و نحو تمره و رجعی و صحراء لفظی مجازی و المعنوی ما کان خالیا منها نحو مریم معنوی حقیقی و نحو بئر معنوی مجازی.

تتمه المؤنث المعنوی قیاسی فی موارد و سماعی فی اخری فالقیاسی فی اربعه موارد

المؤنث الحقیقی نحو مریم زینب هند اخت و نحو ذلک

اسماء البلاد نحو قم نجف تهران ایران و …

اسماء الاعضاء المزدوجه من البدن نحو عین اذن ید رجل الا بعضها نحو خد و مرفق و حاجب

اسماء الریاح نحو صبا شمال جنوب قبول دبور حاصب و … و اما السماعی ففی کلمات لا ضابط لها منها ارض اصبع ارنب افعی بئر جحیم سقر حرب دلو دار رحم رحی ریح سن سبیل شمس ضبع عصا عین فلک قوس کاس نار نعل و …

و یعرف هذا القسم القسم السماعی بجریان احکام المؤنث فیه بان یسند الیه

الفعل المؤنث او یشار الیه باسم الاشاره المؤنث او یوصف بالمؤنث او یرجع الیه ضمیر المؤنث و نحو ذلک نحو

و اخرجت الارض اثقالها هذه جهنم التی کنتم توعدو ن فیها عین جاریهو الشمس وضخیها

تنبیه

هناک امور یجوز فیها التذکیر و التانیث کلاهما و ذلک قیاسی فی ثلاثه موارد:

عامه الکلمات اذا قصدت الفاظها فالتذکیر باعتبار اللفظ و التانیث باعتبار الکلمه تقول مثلا اللام احد الحروف الهجاء او احدیها من یاتی لمعان او تاتی یدخل کان علی المبتدا و الخبر او تدخل زید یلحقه التنوین او یلحقها

اسماء القبائل نحو عاد و ثمود و اوس و خزرج قال الله تعالی کذبت ثمود بالنذر23 القمر و قال تعالی و اما ثمود فهدیناهم17 فصلت فالتذکیر باعتبار القوم و التانیث باعتبار القبیله

اسماء الاجناس الجمعیه و هی ما یفرق بینه و بین مفرده بتاء او یاء النسب فی مفرده نحو نخل و افرنج قال تعالیکانهم اعجاز نخل خاویه7 الحاقه

و قال تعالیکانهم اعجاز نخل منقعر20 القمر فالتذکیر باعتبار اللفظ و التانیث باعتبار المعنی.

و سماعی فی اسماء لا ضابط لها منها حال حانوت خمر درع ذهب سکین سلم ضحی طریق عضد عقاب عقرب عنق عنکبوت فرس قدر کبد لسان مسک ملح منجنیق ماء و …

السؤال و التمرین

میز الحقیقی عن المجازی فیما یلی من الاسم المذکر قرطاس شجر لباس ثور دیک کلب سنور ماء حجر جمل زید ابن بعل باب فحل یوم لیل شهر.

عین الحقیقی و المجازی فیما یلی من الاسم المؤنث ساعه ارض زینب شاه بئر عین کف ضان معز کاس نعل نار جهنم دار حرب هند شعار مریم عصا ساق.

اعط لکل من الاقسام الثلاثه للمذکر الذی لا یمکن تانیثه خمسه امثله.

عین نوع التانیث الحقیقی

و المجازی اللفظی و المعنوی فی الکلمات التابعه کلثوم رقیه رباب ام عمه اخت قوس فخذ حرب تمره صحراء سلمی قیمه ضبع سماء ارض شمس رحم سعیده بنت ریح ید رجل امراه حسناء بطحاء حجره دواه قدر شجره حوزه نمل نحل الی حتی صار اصبح صاد فاء عاد تبع

الفصل 2 اسناد الفعل الی المؤنث

المدخل

من احکام المؤنث تانیث الفعل المسند الیه کما اشیر الیه فی الفصل السابق و ذلک قد یجب و قد یجوز بیان ذلک یجب تانیث الفعل اذا اسند الی المؤنث الحقیقی سواء کان لفظیا نحو امراه ام معنویا نحو هند و سواء اسند الفعل الی نفسه او الی ضمیره نحو جائت امراه و ذهبت سالت هند و اجیبت و کذا اذا اسند الی ضمیر المؤنث المجازی نحو الشمس طلعت و البئر امتلات و نحو ذلک و اما اذا استند الی نفس المؤنث المجازی لا الی ضمیره فیجوز تانیثه نحو طلعت الشمس او طلع الشمس.

تنبیهان:

اذا اسند الفعل الی ظاهر المؤنث و فصل بینهما فاصل ففی المجازی یحسن تذکیر الفعل و فی الحقیقی یجوز ذلک نحو طلع الیوم الشمس فی ساعه کذا و جاء او جائت الیوم هند

فی الجمع المکسر و المؤنث السالم اذا اسند الفعل الی ضمیرهما جاز امران الف رعایه المعنی و ارجاع ضمیر الجمع المذکر او المؤنث الیه نحو الرجال جاؤوا و المسلمات جئن و الدور هدمن و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثه قروء228 البقره و العادیات ضبحا … فاثرن به نقعا4 1 العادیات ب رعایه اللفظ و ارجاع الضمیر المفرد المؤنث الیه و ذلک باعتبار تاویله الی الجماعه تقول الرجال جائت و المؤمنات ذهبت و الفتیات آمنت.

و اذا اسند الفعل الی ظاهرهما وجب فیه الافراد

مع جواز التذکیر و التانیث تقول جاء الرجال و جائت الرجال جاء المسلمات و جائت المسلمات مضی الایام و مضت الایام قال تعالیاذا جاءک المؤمنات12 الممتحنه

و قال تعالیقالت الاعراب آمنا14 الحجرات

التمرین

اسند الی کل من الاسماء المؤنثه التالیه فعلا مره الی نفسه و اخری الی ضمیره حاله عروس حانوت سن شمال کاس قدم علام امه ام اخت ایام دار غرفه شمس رسوله مرضع حامل صاحبات طالبه ازمنه آیات احوال قضاه مسائل ریاح قانتات اخوات مصطلحات.

ارسم جدولا یبین اقسام المذکر و المؤنث و اعط لکل قسم امثله من غیر ما ذکر

الفصل 3 فی علامات التانیث و آثارها و مواضعها

المدخل

العلائم الثلاث للتانیث و هی التاء المربوطه و الالف المقصوره و الالف الممدوده کما سبق قد تفید التانیث الحقیقی و قد لا تفید بیان ذلک التاء المربوطه تفید التانیث الحقیقی غالبا فی خمسه موارد

اسم الفاعل نحو ضارب ضاربه محسن محسنه

اسم المفعول نحو مظلوم مظلومه مؤدب مؤدبه

الاوزان السماعیه للصفه المشبهه نحو شریف شریفه سید سیده و کذا القیاسیه منها فی غیر الثلاثی المجرد نحو منقطع منقطعه

المنسوب نحو ایرانی ایرانیه قرشی قرشیه

بعض الجوامد نحو امرء امراه نمر نمره و لا ضابط لهذا الاخیر الا السماع.

الالف المقصوره تفید التانیث الحقیقی فی موردین

الصفه التی علی فعلان فانها تؤنث علی فعلی نحو سکران سکری غضبان غضبی الا ست عشره صفه هی منان کثیر المن و الاحسان الیان عظیم الالیه حبلان کثیر الغیظ خمصان دقیق الوسط ضامر البطن دخنان ما یغشاه الدخان ریحان طیب الرائحه سیفان الرجل الطویل سخنان الحار ضحیان الذی یاکل فی الضحی صوجان الشدید الصلب من الدواب علان الجاهل قشوان الضعیف مصان اللئیم موتان موتان الفؤد البلید ندمان من یندم نصران نصرانی فان هذه تؤنث بالتاء یقال امراه ندمانه نصرانه و …

افعل التفضیل فانه یؤنث علی فعلی نحو افضل فضلی اصغر صغری و …

و الممدوده تفید التانیث الحقیقی فی مورد واحد و هو الصفه المشبهه التی تکون علی افعل

فانها تؤنث علی فعلاء نحو احمر حمراء اعمی عمیاء ابلج بلجاء و فی غیر ما مر اذا زیدت العلامات الثلاث افادت التانیث المجازی و لا قیاس لهذا النوع بل یعرف بالسماع منه تمره ضربه عده اقامه و …

دعوی بردی نهر فی دمشق رجعی اربی الداهیه حباری و …

سراء صحراء فقهاء اربعاء کبریاء عاشوراء و …

نعم التاء لا یخلو من فائده اخری غیر التانیث المجازی غالبا ککونه لبیان الوحده نحو تمر تمره ضرب ضربه او عوضا عن الفاء نحو وعد عده او عوضا عن العین نحو اقوام اقامه او عوضا عن اللام نحو شفه شفه او عوضا عن الزائد نحو تبصیر تبصره او لغیر ذلک و قد لا یفید الا التانیث المجازی نحو غرفه و عمامه …

تنبیه و تتمه ان التاء و الالف بنوعیه لا تفیدان التانیث الا عند زیادتهما و اما ان کانتا اصلیتین او بحکم الاصلیه فلا تؤنثان الکلمه ای تانیث فلیعلم هنا موارد اصلیه هذه الحروف و موارد ما تکون الزائده بحکم الاصلیه التاء اصلیه فی کلمات معدوده تعرف بالسماع نحو وقت سبت و …

و تلحق بها و تکون بحکمها فی عدم افاده التانیث مطلقا التاء الزائده فی المذکر الحقیقی نحو طلحه معاویه و ما زیدت لبیان المبالغه نحو راویه من کثرت روایته او لتاکید المبالغه نحو علامه و فهامه.

الالف المقصوره اصلیه فی الناقص نحو رحی رضا مرمی و …

و تلحق بها الزائده فی ثلاثه موارد

الزائده فی المذکر الحقیقی نحو موسی

ما زیدت سادسه نحو قبعثری بکسر القاف و فتحه القوی من الابل

التی زیدت للالحاق و معنی الالحاق یاتی فی محله نحو ارطی شجر یشبه ثمره العناب.

الالف الممدوده اصلیه فی مهموز اللام و معتله

نحو قراء سماء اناء دعاء اعطاء و …

و تلحق بها الزائده فی موردین

ما زیدت فی المذکر الحقیقی نحو زکریاء

ما زیدت للالحاق نحو حرباء دویبه تتلون فی الشمس الوانا مختلفه یضرب بها المثل فی التقلب

السؤال و التمرین

اعط لکل مورد من الموارد التی تفید فیه التاء التانیث الحقیقی خمسه امثله.

عین الحقیقی و المجازی فیما یلی و اذکر المائز بینهما سماحه علامه عالمه قاعده مشیه شوری حسنی حسناء طیبه ودیعه صغری صحراء شهلاء ندمانه مصانه ریحانه غضبی عوراء عطیه رضیه عشیه سوداء عاشوراء قرشیه زکیه زکویه سوءی حبلی سلمی صفراء.

ما هی علامات التانیث و متی لا تکون تلک الحروف علائم للتانیث اعط لذلک امثله.

هل الاسماء التالیه مؤنثه ام لا و ما الدلیل علیه عطیه اسم رجل عیسی یحیی علباء ملحق صمت فتوی زحمه حمزه همزه نباته اسم رجل زیاء

المبحث الرابع المتصرف و غیر المتصرف

مقدمه

الاسم علی قسمین متصرف و غیر متصرف المتصرف ما یثنی و یجمع و یصغر و ینسب الیه نحو اسد اسدان اسود اسید اسدیو غیر المتصرف ما لا یعرضه هذه الحالات فلنبحث عن هذه الحالات الاربعه و کیفیتها و احکامها

الفصل 1 المثنی

المدخل

المثنی ما دل علی فردین من افراد جنسه بزیاده فی آخره و تثنیه الکلمه هی الحاق علامه المثنی باخرهاو علامه المثنی هی الالف و النون المکسوره او الیاء المفتوح ما قبلها مع النون المکسوره نحو رجلان و امراتین فلا یکون حسین مثنی لان النون فیه اصلیه و لا یکون اثنین مثنی لان یاءه اصلیه و لا یکون بحرین مثنی لانه لا یدل علی فردین بحر و بحر ثم کیفیه صوغ المثنی فی الموارد المختلفه هکذا الصحیح و شبهه تلحق باخرهما علامه المثنی نحو اسدان و ظبیان و کذا المنقوص الذی لم تحذف لامه نحو الهادی الهادیان.

و المنقوص المحذوف اللام یرد لامه عند التثنیه نحو هاد هادیان مهتد مهتدیان.

و المقصور ان کان ثلاثیا و کانت الفه منقلبه عن واو ردت الفه الی اصلها نحو العصا العصوان و العصوین الربا الربوان و الربوین و …

و الا قلبت یاء نحو الفتی الفتیان المصطفی المصطفیان المستشفی المستشفیان.

و المقصور المحذوف لامه لالتقاء الساکنین یرد لامه عند التثنیه نحو عصا بالتنوین عصوان فتی فتیان.

و الممدود ان کانت همزته اصلیه ای کان الممدود کلمه مهموزه اللام بقیت علی حالها و ان کانت للتانیث قلبت واوا و ان کانت منقلبه او مزیده للالحاق جاز فیها وجهان ابقاؤها علی حالها و قلبها واوا نحو قراء قراءان حمراء حمراوان دعاء دعاءان و دعاوان و اهداء اهداءان و اهداوان علباء علباءان و علباوان.

و الثلاثی المحذوف لامه ان لم یعوض عنه

بشی ء و بقی ثنائیا رد لامه عند التثنیه نحو اب ابوان اخ اخوان الا ید و فم فان المحذوف منهما لا یرد نحو ید یدان فم فمان و کذلک دم علی الاصح و ان عوض عن اللام بشی ء ثنی کما هو نحو سنه سنتان اسم اسمان و …

و المرکب الاضافی یثنی جزؤه الاول نحو عبد الله عبدا الله و عبدی الله و اما المزجی و الاسنادی فیضاف الیهما ذوا او ذوی فی المذکر و ذواتا او ذواتی فی المؤنث نحو سیبویه ذوا او ذوی سیبویه تابط شرا ذوا او ذوی تابط شرا.

تنبیه الحقت بالمثنی خمس کلمات هی اثنان اثنتان ثنتان کلا کلتا فان هذه لیست بمثنیات لعدم انطباق حد المثنی علیها و ان وافقته فی الصوره و المعنی.

تتمه قد یقصد من المثنی افراد کثیره کما فی قوله تعالی ثم ارجع البصر کرتین4 الملک ای کرات و نحو لبیک و سعدیک و ذلک لان المثنی فی حکم المکرر و المکرر قد یفید الکثره نحو کلا اذا دکت الارض دکا دکا و جاء ربک و الملک صفا صفا21 و 22 الفجر

السؤال و التمرین

عرف المتصرف و غیر المتصرف.

ما هو المثنی و التثنیه و علامه المثنی.

میز غیر المثنی من المثنی فیما یلی و اذکر لم لا یکون مثنی جولان خذلان قوچان من بلاد خراسان خمین جبان عیان حنین ثنتین غزلان.

کیف یثنی المفرد الصحیح و شبه الصحیح اعط امثله علی ذلک.

کیف یثنی المقصور و الممدود و المنقوص و الثنائی و المرکب اعط لکل نوع امثله.

ثن الکلمات التالیه صحراء سماء رضا بابویه قولویه بیت لحم بعلبک ابو الحسن دار مسجد مسعی رفیق سؤال نداء مولی ثقه راع نام محیی

الفصل 2 الجمع

المدخل

الجمع ما دل علی اکثر من اثنین بزیاده فی آخره او تکسر بناء مفرده و هو علی ثلاثه اقسام

البحث 1- جمع المذکر السالم

اشاره

1 -جمع المذکر السالم

2 - جمع المؤنث السالم

3 - جمع المکسر هذا و الکلام فی بیان اقسام الجمع و ما یتعلق به فی ابحاث البحث

1 - جمع المذکر السالم علامته واو مضموم ما قبلها مع نون مفتوحه او یاء مکسور ما قبلها مع نون مفتوحه فی آخر المفرد نحو مسلم مسلمون مسلمین و یشترط فی المفرد الذی یجمع هذا الجمع ثلاثه شروط

1 - ان یکون مذکرا خالیا عن التاء

2 - ان یکون اسما لذی عقل

3 - ان یکون مما یؤنث بالتاء ان کان وصفا او یکون علما ان کان موصوفا.

فعلی هذا لا یجمع جمع المذکر السالم نحو هند و ضاربه للانوثه و لا نحو طلحه و علامه للاقتران بالتاء و لا نحو کلب و صاهل لکونهما اسمین لغیر ذی العقل و لا نحو غضبان و احمر لکونه صفه تؤنث بغیر التاء و لا نحو رجل و غلام اذ لیسا بعلم هذا و یستثنی من الشرط الثالث افعل التفضیل فانه یجمع هذا الجمع مع تانثه بالالف.

ثم المنقوص تحذف یاؤه عند الجمع نحو الهادی الهادون و الهادین المهتدی المهتدون المهتدین و کذلک الف المقصور نحو المصطفی المصطفون و المصطفین موسی موسون و موسین و اما الممدود فحکمه ما سبق فی التثنیه نحو وضاء وضاؤون و وضائین فراء فراؤون و فرائین فراوون و فراوین و المرکب مطلقا یجمع باضافه ذوو او ذوی الیه نحو ذوو عبد الله ذوو سیبویه ذوو تابط شرا.

تتمه الحقت بجمع المذکر السالم عده کلمات منها علیون العلی العلو و علیون اسم لاعلی الجنه مفرد عالمون معناه

العالم کما قیل فهو بمعنی الخلق کله و قیل معناه العقلاء من الخلائق فلا مفرد له فی شی ء من المعنیین عشرون الی تسعین اولو بمعنی اصحاب و لا مفرد له ارضون جمع ارض و هی مؤنث سنون جمع سنه و هی ایضا مؤنث باب سنون و هی کلمات ثلاثیه حذفت لامها و عوضت عنها تاء التانیث و لم یجمع جمع التکسیر نحو عضه بمعنی الکذب او التفریق فعلی الاول اصلها عضه و علی الثانی اصلها عضو و نحو عزه بمعنی الفرقه من الناس اصلها عزی و نحو ثبه بمعنی الجماعه اصلها ثبی فتجمع هذه علی عضون عزون ثبون فلیس من هذه نحو ید و لا نحو زنه و لا نحو شفه و شاه لعدم التعویض فی الاولی و کون التعویض عن الفاء فی الثانیه و وجود جمع التکسیر فی الثالثه شفه شفاه شاه شیاه و من الملحقات اهلون جمع اهل و لیس علما بنون جمع ابن و هو ایضا غیر علم و انما الحقت هذه الکلمات بالجمع لان فیها علامه الجمع دون حده او شروطه

السؤال و التمرین

* ما الفرق بین معنی المثنی و الجمع و ما الفرق بین علامتیهما.

* الجمع ما هو و کم قسما له.

* اجمع الکلمات التابعه جمع المذکر السالم زید سعد سعید سائل ندمان نصران عالم حریص طبیب اکبر اعلم قرشی اصولی اخباری عدل.

* هل یجمع ما یلی جمعا مذکرا سالما او لا لما ذا صبر علم ذو الفقار المدینه النجف طهران سعیده زینب سکران اخضر اصغر صغری صفراء صوره کتاب اعرج خجول منطبق اعمی جریح حیران قلم رسول بتول امه رحمن الله.

* اجمع الکلمات التالیه جمع المذکر السالم قاضی مفتی عالی رضا

سلمی موسی وشاء عیسی حذاء مرتضی مجتبی غازی مقتدی شکر الله بیت لحم عبد مناف بابویه.

* ما هو الملحق بجمع المذکر السالم و لم یسمی ملحقا البحث

المدخل

2 - جمع المؤنث السالم علامه جمع المؤنث السالم الف و تاء زائدتان فی آخر المفرد نحو ضاربات و یجمع بهذا الجمع اربعه امور

البحث 2- جمع المونث السالم

اشاره

1 - علم المؤنث نحو هند هندات

2 - ما فیه تاء التانیث و ان کان مذکرا و یحذف منه التاء عند الجمع نحو ضاربه ضاربات طلحه طلحات ثمره ثمرات و یستثنی من ذلک عده کلمات منها شفه شاه امه امراه امه مله

3 - ما فی آخره الف التانیث و حکم الالف هنا حکمها فی التثنیه نحو حبلی حبلیات صحراء صحراوات و یستثنی من ذلک عند غیر الکوفیین فعلی مؤنث فعلان نحو سکری مؤنث سکران و فعلاء مؤنث افعل نحو حمراء مؤنث احمر المذکر غیر العاقل اذا کان وصفا نحو راسی راسیات مطبوع مطبوعات جمیل جمیلات الهی الهیات دریهم دریهمات و کذا اذا کان موصوفا بصوره المصدر بشرط ان یزید علی ثلاثه احرف نحو سؤال سؤالات امتحان امتحانات و مما یجب التنبه له حال الاسم الثلاثی المختوم بالتاء عند جمعه جمع السلامه و نبینه بالجدول فتنبه فعله الصفه تبقی علی حالها نحو ضخمه ضخمات حره حرات حسنه حسنات فعله الموصوف متحرک العین تبقی علی حالها نحو شجره شجرات فعله الموصوف ساکن العین مفتوح الفاء اجوف تبقی علی حالها نحو حوزه حوزات فعله الموصوف ساکن العین مفتوح الفاء غیر اجوف تفتح عینها نحو تمره تمرات فعله الموصوف ساکن العین غیر مفتوح الفاء یجوز فیها ثلاثه اوجه

1 ابقاء العین علی حالها نحو حنطه حنطات جمله جملات

2 اتباع العین للفاء نحو حنطات و جملات

3 فتح العین نحو حنطات و جملات و لهم کلمات جمعت علی خلاف القیاس منها بنت بنات و القیاس بنتات اخت اخوات

و القیاس اختات ام امهات و القیاس امات و وردت امات ایضا.

تنبیه:

الحقت بجمع المؤنث السالم اولات صاحبات و اذرعات اسم قریه بالشام و نحوه و عرفات بناء علی کونه مفردا لا جمعا لعرفه فان الاول لا مفرد له من لفظه و مفرده من معناه ذات بمعنی صاحبه و الثانی مفرد راسا و کذا الثالث.

تذکار یقال لهذین النوعین من الجمع السالم او المصحح و ذلک لسلامه بناء المفرد فیهما فی الغالب به خلاف القسم الاتی

السؤال و التمرین

* اجمع الکلمات التابعه جمع المؤنث السالم زینب مریم سکینه سلمی فاطمه زهراء بیضاء رحمه قساوه ثوره حبلی حباری کتاب مکاتبه تحیه مقاله تمایل سؤال نجده صخره هیبه دوره ثمره صفره عزله عوده سکته غرفه قیمه حیله تکامل کمال منصوب مرفوع مجرور موصوف صغری مصغر صفراء اخت ام بنت قوه مشهی.

* ما هو الملحق بجمع المؤنث السالم و ما وجه الحاقه.

* لم سمی الجمع السالم سالما

البحث 3- الجمع المکسر

اشاره

لجمع المکسر ما دل علی ثلاثه فاکثر بوزنه و یتکسر فیه بناء المفرد بتغیر حرکات حروفه او نقصان الحروف او زیادتهاکما سیاتی.

اوزان جمع التکسیر کثیره تبلغ اربعین وزنا منها الاوزان المطرده و نبینها هنا و منها غیر المطرده التی لا سبیل الی معرفتها الا الرجوع الی المعاجم اللغویه و فیما یلی بیان صیغ المطرده ای الاوزان المشهوره فاحفظها.

الثلاثی المجرد ان کان موصوفا اطرد جمعه علی افعال الا وزنین هما فعل و فعل یجمع الاول علی فعول نحو فلس فلوس و الثانی علی فعلان نحو صرد صردان و البواقی علی القیاس نحو فرس افراس کتف اکتاف عضد اعضاد حبر احبار عنب اعناب ابل آبال قفل اقفال عنق اعناق.

و ان کان صفه ففعل و فعل اطرد جمعهما علی فعال نحو صعب صعاب حسن حسان و فعل و فعل و فعل و فعل و فعل علی افعال کما لو کانت موصوفات نحو نکد انکاد یقظ ایقاظ جلف اجلاف حر احرار جنب اجناب و لا اطراد فی البواقی.

و اما الثلاثی المزید فیه فان کان الزائد فیه مده قبل اللام و کان موصوفا اطرد جمعه علی افعله نحو زمان ازمنه عمود اعمده رغیف ارغفه و لا اطراد لجمعه ان کان وصفا نحو جبان جبناء

جواد جیاد شجاع شجعان شریف اشراف الا ما کان منه علی فعیل الدال علی بلیه فیطرد جمعه علی فعلی نحو قتیل قتلی جریح جرحی مریض مرضی و مثل فعیل کل وصف دل علی هذا المعنی نحو زمن زمنی هالک هلکی میت موتی احمق حمقی سکران سکری.

هذا اذا تجرد عن تاء التانیث فان اشتمل علیها اطرد جمعه علی فعائل نحو رساله رسائل صحیفه صحائف عجوزه عجائز

ثم الاطراد فی الاوزان الاخر من الثلاثی المزید فیه هکذا فعله تجمع علی فعال نحو قصعه قصاع و فعله تجمع علی فعل نحو قطعه قطع و فعله تجمع علی فعل نحو جمله جمل و لا فرق فی هذه الثلاثه بین کون المفرد وصفا او موصوفا.

فاعل ان کان موصوفا یجمع علی فواعل نحو خاتم خواتم دانق دوانق و ان کان صفه جمع علی فعال و فعل و فعله او بعض هذه الثلاثه نحو جاهل جهال جهل جهله و کافر کفار کفره هذا فیما صح لامه فان اعتل اللام جمع علی فعله نحو قاضی قضاه داعی دعاه.

فاعله تجمع علی فواعل وصفا کانت او موصوفا نحو کاثبه اسم لما بین کتفی الفرس کواثب ضاربه ضوارب و فی حکمها حامل حوامل حائض حوائض.

افعل ان کان صفه مشبهه جمع علی فعل نحو اخضر خضر و ان کان للتفضیل جمع علی افاعل نحو افضل افاضل.

فعلی ان کان للتفضیل جمع علی فعل نحو کبری کبر و الا جمع علی فعالی نحو خنثی خناثی.

فعلی ان کان مؤنثا لفعلان جمع علی فعال نحو عطشی عطاش و الا جمع علی فعالی و فعالی نحو فتوی فتاوی و فتاوی.

فعلاء ان کان صفه مشبهه جمع علی فعل نحو خضراء خضر و الا جمع

علی فعال او فعالی و فعالی نحو بطحاء بطاح صحراء صحاری و صحاری.

فعلان بتثلیث الفاء ان کان موصوفا جمع علی فعالین نحو سرحان و هو الذئب سراحین سلطان سلاطین و ان کان صفه و لا یکون حینئذ الا مفتوح الفاء جمع علی فعال او فعالی نحو عطشان عطاش سکران سکاری و اما نحو کسالی جمعا لکسلان و سکاری جمعا لسکران فنادر.

و اما الرباعی و الخماسی مجردین کانا ام مزیدا فیهما موصوفین کانا ام صفتین فیطرد جمعهما علی فعالل بحذف اللام الثالث من الخماسی و حذف الزائد منهما مطلقا نحو درهم دراهم غضنفر غضافر سفرجل سفارج خندریس خنادر و یستثنی من ذلک الرباعی المزید فیه الذی قبل لامه الاخیره مده فانه یجمع علی فعالیل نحو قرطاس قراطیس.

و المماثل للرباعی و الخماسی من الثلاثی المزید فیه یجمع علی مماثل فعالل بشرط ان لا یشمله حکم من الاحکام السالفه و المراد بالمماثل هو الموافق فی عدد الحروف و الحرکه و السکون لا فی الاصاله و الزیاده و لا فی نوع الحرکه نحو جوهر جواهر سلم سلالم مصدر مصادر مشرق مشارق مساله مسائل منبر منابر و کذلک المماثل لنحو قرطاس یجمع علی مماثل فعالیل نحو مفتاح مفاتیح مسکین مساکین مطموره مطامیر کرسی کراسی اسلوب اسالیب حلقوم حلاقیم ارجوزه قصیده من الرجز اراجیز.

تتمه یکثر الخروج عن الاطراد فی الجمع المکسر و منه فلس افلس صوم صیام ثور ثیران ثوب ثیاب جمل جمال حجر حجاره ساق سوق تاج تیجان اخ اخوان نمر نمر و نمور سبع سباع رجل رجال رجل ارجل علم علوم حسن محاسن ریح ریاح قرء قروء رمح رماح حوت حیتان رطب ارطاب فلک فلک فلک فلک صدیق اصدقاء

طریق طرق کسری اکاسره غلام غلمه و یاتی اغلمه و غلمان ایضا کریم کرماء و …

تنبیه:

الجمع المکسر یرد الاشیاء الی اصولها نحو حال احوال ناب انیاب دینار اصله دنار دنانیر اخ اخوه و اخوان اب آباء اسم اسماء ماء میاه نار نیران دار دور و ادور

السؤال و التمرین

* الجمع المکسر ما هو.

* ما الفرق بین المکسر و السالم فی الدلاله علی الجمعیه.

* ما هی الاوزان المشهوره فی جمع الثلاثی المجرد و ما هی مفردات تلک الاوزان اعط امثله.

* اجمع الکلمات التالیه جمع التکسیر حول قول علم سهم هرم حمل قلم سر رب عذر سوء نعم قذر ثقل سؤال متاع طعام دعاء سفیر عزیز سفینه جریمه علامه کتیبه کاتب سائل عالمه عالم داعی رامیه قافی ساعی باکیه حامی اصفر اصغر ابیض اکبر اعظم اقرب انثی کبری عظمی سکری غضبی دعوی.

* اجمع جمع التکسیر عذراء زهراء بیضاء حوراء عمیاء میدان دیوان اصله دووان حیران ندمان سلمان یقظان ریحان مسجد معبر محمده مکرمه معصیه معیشه مصرف محرم.

* اجمع جمع التکسیر معذره مقدره مسعی مرحمه مقضی مغزی مسلخ مزجر میسره مغرب اسبوع اعجوبه صوره غرفه حجره عبره سدره سوره صیغه شعبه حکمه قلعه فضله عقده غده غیضه صیحه اسطوره حلیه ثلمه حوزه.

* اجمع جمع التکسیر جحمرش جخدب ثعلب حودج حیدر صفدر قذعمل قلنسوه مکتب مخلب موسی دینار اصله دننار غربال.

* رد الجموع التالیه الی مفرداتها و بین کلا منها انه من الصیغ المطرده او من غیرها قواریر حوادث مراحم سلاسل قرائن دیالمه حور عیدان اسواق اقیسه آبال اعضاء رقباء مراثی مبادی ایادی ایدی غیب نوامیس قراطیس شرفاء صبر امالی دعاوی فتاوی مدائح اجانب اوائل اناعیم قبائل قرب طعان حفر خضر اهرام قبور بدور فراعنه فتن ریاض حیل معارج اسامی اسماء سماوات اراضی زعماء براهین قوانین

غضاب سکار صغر اصاغر صفر معادن مرضی قذاعم جحامر خنادر افئده بنادر اسهم سهام اظافیر اساطیر

البحث 4 القله و الکثره

اشاره

جمع التکسیر علی نوعین

القله و هو ما دل علی الثلاثه الی العشره و لها اربع صیغ مشهوره هی افعله افعل فعله افعال نحو اغلمه اشهر غلمه افراس

الکثره و هو ما دل علی الثلاثه فما فوقها و صیغه ما عدا الاربعه المذکوره لجمع القله من صیغ جمع التکسیر.

هذا و الجمع السالم یستعمل فی الثلاثه فما فوقها مطلقا و ان لم یطلق علیها جمع الکثره و کذا صیغ القله تستعمل فی اکثر من العشره مع القرینه

التمرین

میز القله عن الکثره فی الجموع المذکوره فی التمرین السابق.

عرف القله و الکثره

البحث 5 منتهی الجموع

اشاره

قد یجمع بعض الجموع جمعا مکسرا او سالما فیقال له جمع الجمع نحو اکلب جمع کلب اکالب اقوال جمع قول اقاویل بیوت جمع بیت بیوتات.

فان جمع الجمع جمع تکسیر قیل له جمع منتهی الجموع ایضا و له وزنان افاعل نحو اکالب و افاعیل نحو اقاویل.

هذا و یقال لمطلق الجموع المماثله لوزنی جمع منتهی الجموع صیغه منتهی الجموع و لو لم یکن جمع الجمع کمفاعل و مفاعیل و فواعل و فواعیل نحو مساجد و مصابیح نواجذ و نوامیس فصیغه منتهی الجموع هی کل جمع مکسر بعد الف تکسیره حرفان متحرکان او ثلاثه احرف اوسطها یاء ساکنه و قد یعد منها نحو سراویل مع کونه مفردا ثم اقل مدلول جمع الجمع تسعه لما لا یخفی

التمرین

* میز جموع منتهی الجموع فی التمرین 8 للبحث2

* میز صیغ منتهی الجموع فی التمرین المذکور و اذکر الفرق بین منتهی الجموع و بین صیغته ثم الفرق بین منتهی الجموع و جمع الجمع

البحث 6 اسم الجمع و اسم الجنس الجمعی

اشاره

اسم الجمع ما دل علی اکثر من اثنین و لا مفرد له من لفظه نحو قوم و جیش و اسم الجنس الجمعی ما له مفرد یشارکه فی لفظه و یمتاز بتاء تانیث او یاء النسب نحو تمر و تمره مجوس و مجوسی

التمرین

عرف اسم الجمع و اسم الجنس الجمعی و اذکر الفرق بینهما و عینهما فی الکلمات التابعه عسکر قطیع فار شجر ضرب ثبه فئه فکر

المدخل

البحث 1- جمع المذکر السالم

الجمع ما دل علی اکثر من اثنین بزیاده فی آخره او تکسر بناء مفرده و هو علی ثلاثه اقسام

البحث 1- جمع المذکر السالم

1 -جمع المذکر السالم

2 - جمع المؤنث السالم

3 - جمع المکسر هذا و الکلام فی بیان اقسام الجمع و ما یتعلق به فی ابحاث البحث

1 - ان یکون مذکرا خالیا عن التاء

2 - ان یکون اسما لذی عقل

3 - ان یکون مما یؤنث بالتاء ان کان وصفا او یکون علما ان کان موصوفا.

ذوی الیه نحو ذوو عبد الله ذوو سیبویه ذوو تابط شرا.

تتمه الحقت بجمع المذکر السالم عده کلمات منها علیون العلی العلو و علیون اسم لاعلی الجنه مفرد عالمون معناه العالم کما قیل فهو بمعنی الخلق کله و قیل معناه العقلاء من الخلائق فلا مفرد له فی شی ء من المعنیین عشرون الی تسعین اولو بمعنی اصحاب و لا مفرد له ارضون جمع ارض و هی مؤنث سنون جمع سنه و هی ایضا مؤنث باب سنون و هی کلمات ثلاثیه حذفت لامها و عوضت عنها تاء التانیث و لم یجمع جمع التکسیر نحو عضه بمعنی الکذب او التفریق فعلی الاول اصلها عضه و علی الثانی اصلها عضو و نحو عزه بمعنی الفرقه من الناس اصلها عزی و نحو ثبه بمعنی الجماعه اصلها ثبی فتجمع هذه علی عضون عزون ثبون فلیس من هذه نحو ید و لا نحو زنه و لا نحو شفه و شاه لعدم التعویض فی الاولی و کون التعویض عن الفاء فی الثانیه و وجود جمع التکسیر فی الثالثه شفه شفاه شاه شیاه و من الملحقات اهلون جمع اهل و لیس علما بنون جمع ابن و هو ایضا غیر علم و انما الحقت هذه الکلمات بالجمع لان فیها علامه الجمع دون حده او شروطه

الفصل 3 المنسوب

المدخل

هو الملحق باخره یاء مشدده لتدل علی نسبته الی المجرد عنها نحو ایرانی المنسوب الی ایران و یاء النسب تکسر ما قبلها مطلقا و للنسبه قواعد خاصه الیک فیما یلی بیانها

الثلاثی المحذوف منه بعض اصوله ان کان المحذوف منه فاء الفعل وجب رده ان اعتل لامه نحو شیه علامه و شوی و الا لا یرد نحو عده عدی و ان کان

المحذوف منه لام الفعل وجب رده ان کان یرد فی التثنیه او الجمع السالم نحو اب ابوی اخ اخوی سنه سنوی عصا بالتنوین عصوی فتی فتوی و الا جاز الرد و عدمه نحو دم دمی و دموی ابن ابنی و بنوی اسم اسمی و سموی

الثلاثی المکسور العین یخفف بفتح عینه نحو نمر نمری ابل ابلی دئل دئلی و ما قبل آخره یاء مشدده مکسوره یخفف بحذف الیاء الثانیه نحو طیب طیبی اسید مصغر اسود اسیدی

المختوم بتاء التانیث یحذف عنه تاؤه عند النسب نحو بصره بصری کوفه کوفی فان کانت المنسوب مؤنثا لحقته تاء التانیث تقول فتاه بصریه و جماعه کوفیه

المقصور تقلب الفه واوا ان کانت ثالثه نحو الربا الربوی و کذا فیما اذا کانت رابعه و سکن الثانی نحو الدنیا الدنیوی فان تحرک الثانی حذفت الالف نحو بردی بردی و کذا اذا کانت خامسه فصاعدا نحو الحباری الحباری المصطفی المصطفی و قد ینقلب واوا نحو المرتضی المرتضوی المصطفی المصطفوی

الممدود حکم همزته هنا حکمها فی التثنیه نحو قراء قرائی صحراء صحراوی سماء سمائی و سماوی حرباء حربائی و حرباوی

المنقوص حکمه هنا حکم المقصور نحو العمی ذو العمی العموی الثانی الثانوی المعتدی المعتدی

المختوم بالیاء المشدده ان کانت یاؤه المشدده بعد حرف واحد قلبت الیاء الثانی واوا و رد الاولی الی اصلها نحو حی حیوی طی طووی و ان کانت بعد حرفین حذفت احدیهما و قلبت الاخری واوا نحو علی علوی و ان کانت بعد ثلاثه احرف او اکثر حذفت راسا نحو کرسی کرسی الا ان یکون احدی الیاءین اصلیه فابقاء الاصلی و قلبها واوا احسن من حذفها نحو معنی معنوی مهدی مهدوی

المثنی و الجمع ینسب الی مفردهما

نحو زیدان زیدی مساجد مسجدی الا ان یکونا علمین فینسب الی انفسهما نحو کاظمین کاظمینی انصار انصاری

المرکب المزجی و الاسنادی ینسب الی صدرهما غالبا نحو بعلبک بعلی و تابط شرا تابطی و اما الاضافی فینسب الیه برمته او الی صدره او عجزه مراعیا رفع الالتباس فعین ابل عین ابلی امرؤ القیس امرئی عبد مناف منافی

فعیله فعلی و فعیله فعلی بشرط ان یکونا صحیحی العین غیر مضاعفین نحو مدینه مدنی جهینه قریه بالعراق من نواحی الموصل جهنی و اما الاجوف او المضاعف منهما فینسب الی لفظه بعد حذف التاء نحو طویله طویلی جلیله جلیلی نویره مصغر نار نویری فعدم حذف الیاء فی طبیعی و ردینی منسوبین الی طبیعه و ردینه امراه اشتهرت بتقویم الرماح شاذ علی المشهور.

تکمله: اذا وقعت واو منقلبه قبل یاء النسب فتح ما قبلها کما مر فی الامثله من نحو دنیوی عموی علوی مهدوی و …

به خلاف غیر المنقلبه نحو دلوی و عدوی.

و قد یجی ء المنسوب شذوذا علی غیر ما ذکر نحو امیه اموی مرو مروزی یمن یمان و یمانی ری رازی رب ربانی روح روحانی بحرین بحرانی بادیه بدوی قریش قرشی هذیل هذلی.

تتمه اوزان فعال فاعل و فعل قد تدل علی النسب من دون لحوق الیاء باخرها و ذلک اذا قصد منها صاحب الشی ء نحو تمار ای صاحب التمر و لابن ای صاحب اللبن و طعم ای صاحب الطعام و من ذلک ظلام فی قوله تعالی و ما ربک بظلام للعبید36 فصلت و قد تسمی الاوزان الثلاثه صیغ النسب فتنبه

التمرین

عرف النسب و المنسوب و المنسوب الیه و اذکر امثله لذلک.

انسب الی الکلمات التابعه علم بنت اخ اخت دیه ابن اسم قیمه

دئل فم حم ابل سنه صله سید میت عاده مائه حله صبا ربا علیا مرتضی حبا لواء مستشفی صحراء زهراء بیضاء ربضه علباء مجتبی غراء حامی وافی عالی مشتری موسوی ری غی غنی ردی جید مرضی کبد کتف.

انسب الی الکلمات التالیه بحرین عابدین علیون قزوین الیان عرفات اولاد نساء جاریات العادیات قوانین عبد الله ایرانشهر ابن عرس بیت لحم فیض الاسلام زین العابدین رباط سکینه سفینه کلیله رقیه امیر حسین شریف قضیه سلحفاه علیه عویل جنایه ریاضه جعاله حنین صفی صفیه غروب صعوبه حراره بروده کفیل.

جرد الکلمات الاتیه عن علامه النسب غروی مدنی شرطی اهلی حلی قاضوی ثانوی فاطمی طنطاوی خباز بقال سافر بدوی فرنسوی ولائی عمی عموی معدی کربی رازی سنی

الفصل 4 المصغر

المدخل

المصغر اسم زیدت بعد حرفه الثانی یاء ساکنه لیدل علی تقلیل و هذا المعنی بالنسبه الی الجثه تصغیر نحو جبیل ای جبل صغیر و رجیل ای رجل قصیر و الی الشان تحقیر نحو عبید ای عبد ذلیل و رجیل ای رجل حقیر و الی العدد تقلیل نحو دریهمات ای دراهم معدوده و الی الزمان و المکان تقریب نحو قبیل الظهر و بعید الجدار.

و قد یجی ء للحنو و الاشفاق نحو بنی و اخی قال تعالی یا بنی لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم لقمان 13 و من الغریب مجیؤه للتعظیم کقول الشاعر فویق جبیل شاهق الراس لم تکن لتبلغه حتی تکل و تعملاهذا و لتصغیر الاسم قواعد خاصه نبینها فیما یلی:

الاول: اذا کان الاسم ذا ثلاثه احرف ضم اوله و فتح ثانیه و زیدت الیاء یاء التصغیر بعد حرفه الثانی نحو حسن حسین اوس اویس و ان کان الاسم ذا اربعه احرف

فصاعدا جری فیه ما سبق و انکسر ما بعد الیاء نحو درهم دریهم الا فی اربعه موارد

فیما کان ما بعد یاء التصغیر متصلا بعلامه التانیث نحو سبحه سبیحه سلمی سلیمی حمراء حمیراء

فیما- کان متصلا بالف افعال من اوزان جمع المکسر نحواطفال اطیفال او الف افعل فی التفضیل من الناقص نحو اشهی اشیهی و مثله افعل التعجب من الناقص کما احلاه ما احیلاه

فیما کان متصلا بان فعلان بتثلیث الفاء بشرط کونه علما او وصفا نحو سلمان سلیمان سکران سکیران به خلاف غیر العلم و الوصف و هو اسم الجنس نحو فنجان فنیجین

فیما کان متصلا بعلامه المثنی او الجمع السالم نحو حسنین حسینین بکرون بکیرون هندات هنیدات

الثانی: الثلاثی المحذوف بعض اصوله یرد حرفه المحذوف عند التصغیر سواء لم یعوض عنه بشی ء نحو اب او عوض عنه بالهمزه نحو ابن او بالمیم نحو فم او بتاء التانیث نحو زنه او بالتاء المبسوطه نحو اخت و بنت اصلهما اخو و بنو الا ان العوض ان کان همزه او میما حذف و ان کان تاء تانیث بقی و ان کان تاء مبسوطه تبدل تاء مربوطه نحو اب ابی ابن بنی فم فویه زنه وزینه اخت اخیه

الثالث: الثلاثی المزید فیه حرفان یحذف احدهما عند التصغیر و المزید فیه ثلاثه یحذف اثنان منها ای من الزوائد و الرباعی المزید فیه تحذف زوائده مطلقا و الخماسی المجرد یحذف آخره و الخماسی المزید فیه یحذف زائده و آخره امثله ذلک منطلق مطیلق مستخرج مخیرج مدحرج دحیرج سفرجل سفیرج خندریس خنیدر تنبیه لا یحذف الزائد الواقع فی اول الثلاثی المزید فیه حرفان او ثلاثه احرف ابدا بل یحذف غیره نحو منطلق مطیلق مستخرج مخیرج و

ان کان الزائدان او الزوائد فی غیر الاول حذفت ایا شئت نحو قلنسوه قلینسه و قلیسیه

الرابع: یستثنی من حذف الزائد ما اذا کان الزائد لینا رابعه فصاعدا او تاء تانیث او الفه او الالف و النون او علامتی المثنی و الجمع السالم او یاء النسب و یجری حکم الزیاده علی غیرها نحو مصباح مصیبیح تملاق بکسر الاول و الثانی و تشدید اللام مصدر تملقه ای تودد الیه تمیلیق مسلمه مسیلمه خنفساء خنیفساء زلزله زلیزله زعفران زعیفران رجلان رجیلان بکرون بکیرون مریمات مریمات مشهدی مشیهدی سلمی سلیمی

الخامس: الجمع المکسر ان کان جمع قله صغر علی صورته نحو غلمه غلیمه افئده افیئده اکلب اکیلب افراس افیراس و ان کان جمع کثره صغر مفرده ثم جمع جمع السلامه فان کان لمذکر عاقل جمع جمع المذکر و الا جمع جمع المؤنث سواء کان مذکرا غیر عاقل ام مؤنثا نحو رجال رجیلون کتب کتیبات ضوارب جمع ضاربه ضویربات ثم غیر المکسر من الجموع و کذا المثنی یصغر کل علی صورته نحو ضاربون ضویربون مریمات مریمات قوم قویم نخل نخیل رجلان رجیلان

السادس: المرکب الاسنادی لا یصغر و اما المزجی و الاضافی فیصغر صدرهما و یبقی العجز علی حاله نحو عبد الله عبید الله حسنعلی حسینعلی

السابع: المؤنث المعنوی اذا کان ثلاثیا تظهر فی مصغره تاء التانیث نحو هند هنیده شمس شمیسه به خلاف غیر الثلاثی نحو عقرب عقیرب مریم مریم و ما خالف ذلک من نحو عریس مصغر عرس و اصیبعه مصغر اصبع شاذ لا یقاس علیه

التمرین

صغر الکلمات التابعه حجر حجره بیت باب دار دوره بر قرضه کتاب اسد غضنفر ثعلب حمار ناقه بعیر صحراء قبضه اسرار بصره عده دیه قاتل

مقتول مستشفی مسجد معبر اطراف غربال سربال عثمان عمران یقظان طهران سامراء کبری موسی صفراء رداء کساء روایه قبه کره سفینه جزیره جریده.

صغر الکلمات التالیه قضاه عابدات عرفات کاظمین بحرین اخ ام اخت اسم قلیل دلیل وعد ریه سمه غالب مغلوب منتظر مضطرب محمار مستوحش مستولی قرمز صوره قذعمل قرطعب سلسبیل قرطاس دواه جورب ازار غفران مسبعه حمراء زلخاء هندات مهدوی علوی اکباد اغلمه ساده شجره شجر جیش قطیع ارض قدر نفس کاس بئر ارنب افعی

تکمله فی شواذ التصغیر و تصغیر الترخیم

یختص التصغیر بالاسماء المعربه و قد یصغر بعض المبنیات و لا تراعی فیها القواعد السالفه و من ذلک ذا ذیا تا تیا الذی …

الذیا اللذیان الذیون التی …

اللتیا اللتیان اللتیات اؤلی اؤلیا اؤلاء اؤلیاء ما افعل للتعجب ما افیعل نحو ما املحه ما امیلحه ذیت ذیی کیت کیی و لهم نوع من التصغیر یسمی تصغیر ترخیم و هو ان یحذف جمیع زوائد الاسم ثم یصغر نحو احمد حامد محمود محمد و …

حمید و الالتباس یدفع بالقرینه.

تتمه فی اعلال المصغر

الاسم المعل یرد الی اصله عند التصغیر ثم یصغر ثم یعل المصغر حسب ما تقتضیه قواعد الاعلال نحو باب بویب ناب نییب میزان مویزین میقات مویقیت و …

و من هنا اشتهر ان التصغیر کالتکسیر یرد الاشیاء الی اصولها.

و للمصغر قاعدتان هما

اذا کان الثالث من حروف الاسم الفا زائده او منقلبه قلبت یاء و ادغمت یاء التصغیر فیها نحو کتاب کتیب مصاب مصیب

اذا وقع یاءان بعد یاء التصغیر فاجتمعت ثلاثه یاءات حذفت الاخیره منها نحو صبی صبی عطاء عطی معاویه معیه

التمرین

کبر المصغرات الاتیه دویبه دویهیه دویره عذیراء سلیمه ثویب مویسر سکیران کبیر فریس قدیر قدیمه عریضه رحیه

اصیبعه نعیله سفینه فریدیس دلیه جهینمه اؤلیا ذیی جحیمه.

لخص قواعد التصغیر و بین الاعلال المختص بالمصغر و اذکر امثله لذلک الاعلال

المبحث الخامس المعرفه و النکره

مقدمه

المعرفه اسم دل علی معین معلوم نحو محمد مکه هو هذا و …

و النکره اسم دل علی غیر معین نحو رجل کتاب و …

ثم النکره قسم واحد و علامتها ان تقبل ال التعریف نحو رجل او تکون بمعنی کلمه هی تقبل ذلک نحو ذو بمعنی صاحب و المعرفه علی سبعه اقسام العلم المعرف بال الضمیر اسم الاشاره الموصول المضاف المنادی و لا بد من توضیح لهذه الاقسام فی فصول

الفصل 1 العلم

المدخل

و هو ما دل علی واحد معین بالوضع نحو محمد و مکه و للعلم تقسیمات لانه

اما مفرد نحو زید و اما مرکب و المرکب اما اضافی نحو بیت الله و عبد الله و اما اسنادی نحو تابط شرا و اما مزجی نحو سیبویه

و ایضا اما اسم و هو ما نبا عن المسمی فقط نحو زید و اما کنیه و هی ما تصدر لافاده التعظیم باب او ام نحو ابی عبد الله و ام کلثوم و جعل منها بعضهم ما تصدر بابن او بنت نحو ابن جلا و بنت الشاطی و اما لقب و هو ما افاد المدح او الذم نحو صادق و بطه

و ایضا اما مرتجل غیر ماخوذ عن شی ء من ارتجل الامر ای اخترعه کانه فعله قائما علی رجله من غیر ان یقعد متانیا فیه نحو ادد اسم رجل و اما منقول و المنقول ما نقل عن اسم ذات نحو اسد و حاتم او عن اسم معنی نحو فضل او عن فعل ماض نحو شمر لفرس او عن مضارع نحو تغلب لقبیله او عن فعل امر نحو قم او عن التثنیه او الجمع نحو کاظمین و عرفات بناء علی کونه جمعا لعرفه لا مفردا ملحقا بالجمع

المؤنث او عن اسم جنس نحو النجم لنجم خاص و المدینه لمدینه النبی ص 4 و ینقسم ایضا الی علم الشخص و علم الجنس و قد مر ان علم الجنس لیس بالعلم حقیقه.

تتمه: من العلم ما یقال له العلم بالغلبه و هو کما یظهر من عنوانه ما لم یکن علما فی اصل الوضع بل صار علما بغلبه الاستعمال نحو ابن عباس و ام البنین و المدینه.

تنبیه من خواص العلم انه لا یضاف الی شی ء و لا یثنی و لا یجمع و لا یدخله لام التعریف و قد ینکر العلم و ذلک فیما اذا اطلق علی فردین او افراد اشترکوا فی اسم واحد فحینئذ یضاف و یثنی و یجمع و یدخله ال التعریف کقول الشاعر علا زیدنا یوم النقا راس زیدکم بابیض ماضی الشفرتین یمان و نحو جاءنی الزیدان و البکرون

السؤال و التمرین

عین المعرفه و النکره فی الکلمات التابعه قلب قلعه قم قوم قریش محمد بن عبد الله ص علی بن ابی طالب ع علی حسن حسین بن علی ع کتاب قرآن قاموس ناقوس ابنی امک ابیه نحن هذا یا رجل رجل رجال رجیل انجیل عیسی نصران سلطان عثمان غلمان عمر بن عبد العزیز سلمان الفارسی ابو ذر الغفاری.

ما هو علامه النکره و کم هی اقسام المعرفه و ما هو تعریفهما.

اذکر لکل من اقسام المعرفه خمسه امثله من غیر ما ذکر.

العلم ما هو و ما هو الفرق بینه و بین النکره.

کم قسمه تکون للعلم و کم قسما یکون له اعط علی کل قسم امثله من غیر ما ذکر.

عین نوع العلم فیما یلی ام عریط ابن اللبون ابن عرس معاویه صدیق سالم مرتضی زهراء عزیز ابو عبد الله سجاد

باقر رضا جواد تقی نقی احمد علی محمد فاطمه زینب

الفصل 2 المعرف بال

المدخل

ال علی ثلاثه اقسام موصوله و زائده و حرف تعریف اما الموصوله فسیاتی البحث عنها و الزائده ما لیست بموصوله و لا للتعریف و ما للتعریف علی قسمین الاول ما تفید التعریف الحقیقی و هی ما اذا کانت للعهد و تسمی لام العهد و العهد علی ثلاثه اقسام حضوری کقولک ضربنی الرجل اذا کان حاضرا بین یدیک و ذکری کقوله تعالی کما ارسلنا الی فرعون رسولا فعصی فرعون الرسول16 المزمل و ذهنی کقولک اشتریت الکتاب فیما ترید کتابا معهودا بینک و بین المخاطب و الثانی ما تفید التعریف اللفظی و هی ما اذا کانت للجنس و تسمی لام الجنس و هی علی ثلاثه اقسام ایضا لام الحقیقه و هی ما تدل علی نفس الحقیقه و الماهیه و لا دلاله فیها علی کمیه الافراد کما فی قوله تعالی ا فلا ینظرون الی الابل کیف خلقت17 الغاشیه و لام الاستغراق و هی ما تدل علی جمیع افراد الماهیه کما فی قوله تعالی ان الانسان لفی خسر2 العصر ای کل انسان و لام تدل علی بعض مجهول من الماهیه کقوله تعالی حکایه عن یعقوب ع و اخاف ان یاکله 13 یوسف و کما فی قولک رکبت السیاره.

هذا و بدیهی ان المعرف بلام الجنس لا دلاله فیه علی معین بل هو نکره فی المعنی و الحقیقه.

تنبیه فی لغه حمیر و نفر من طی یبدل المیم من لام ال و یقال ام ففی الحدیث ان احدهم سال رسول الله ص ا من امبر امصیام فی امسفر فاجابه ص علی لغتهم

و قال لیس من امبر امصیام فی امسفر

السؤال و التمرین

بین اقسام ال الداخله علی العلم و موارد ال الزائده.

کم قسما لال اذکرها.

لم

لا یکون علم الجنس علما حقیقه و لم یسمی علما.

عین الاعلام فی الایات التابعه و عین نوعها اطیعوا الله و الرسول محمد رسول الله و خاتم النبیین و لقد مننا علی موسی و هارون و لقد آتینا موسی الهدی و اورثنا بنی اسرائیل الکتاب و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسمعیل لایلاف قریش ایلافهم رحله الشتاء و الصیف تبت یدا ابی لهب و تب.

متی تفید ال التعریف الحقیقی و ما الفرق بین التعریف الحقیقی و اللفظی.

عین نوع ال فی الایات التالیه یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک و العصر ان الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و توصوا بالصبر قل اعوذ برب الناس قل اعوذ برب الفلق انا اعطیناک الکوثر ان شانئک هو الابتر ان الدین عند الله الاسلام الهیکم التکاثر حتی زرتم المقابران هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم.

التعریف فی علم الجنس لفظی ام حقیقی

الفصل 3 الضمیر

المدخل

ما وضع للغائب او المخاطب او المتکلم نحو ه ک ی هو انت انا و الضمیر علی قسمینمتصل و هو ما یتصل بکلمه اخری و یکون کجزء منها نحو ضربه غلامک انی و نحوانا رادوه الیک7 القصص و منفصل و هو ما لا یتصل بشی ء و لکل منهما اربع عشره صیغه ست للغائب و ست للمخاطب و اثنتان منها للمتکلم ثم المنفصل علی قسمین مرفوع و منصوب و المتصل علی ثلاثه اقسام مرفوع و منصوب و مجرور المتصل المرفوع قد یکون بارزا و قد یکون مستترا و المستتر علی ضربین واجب الاستتار و جائز الاستتار و اما المنفصل فلا یکون الا بارزا فتحصل للضمیر سبعه اقسام

المنفصل المرفوع و له اربع عشر

صیغه و ه هو هما هم هی هما هن انت انتما انتم انت انتما انتن انا نحن

المنفصل المنصوب و له اربع عشره صیغه و هی ایاه ایاهما ایاهم ایاها ایاهما ایاهن ایاک ایاکما ایاکم ایاک ایاکما ایاکن ایای ایانا نحو لا نعبد الا ایاه ایاهما سالت و …

المتصل المنصوب و له اربع عشره صیغه و هی ه هما هم ها هما هن ک کما کم ک کما کن ی نا نحو لقیته سالتهما رایتک امرتنی و …

المتصل المجرورو له اربع عشره صیغه و هی عین ما مر فی القسم السابق المتصل المنصوب نحو مررت به قلت لهما دعوت لک و …

المتصل المرفوع البارزو هو ما فی صیغ الماضی عدا الاولی و الرابعه و ما فی صیغ المضارع و الامر الا خمس صیغ منها هی 14 13 7 4 1 و بین ذلک فی القسم الاول قسم الفعل فراجع

المتصل المرفوع المستتر وجوباو هی ما فی الصیغ 13 7 و 14 من المضارع و الامر

المتصل المرفوع المستتر جوازا و هی ما فی الصیغتین 1 و 4 من الماضی و المضارع و الامر و صیغ اسمی الفاعل و المفعول و شبههما کما مر.

تتمه: فی بیان مرجع الضمیر لا بد فی المضیر الغائب ان یرجع الی ما تقدم لفظا او تقدیرا او معنی او حکما الاول نحو ضرب زید غلامه و من ذلک اعدلوا هو اقرب للتقوی8 المائده فان مرجع الضمیر هنا تقدم ذکره ضمنا لا صراحه و هو العدل الذی یتضمنه اعدلوا و الثانی نحو ضرب غلامه زید فان ضمیر غلامه یرجع الی زید و زید لکونه فاعلا فی تقدیر التقدم علی المفعول لتقدم رتبته علیه و الثالث هو ان یسبق

الضمیر شی ء معنوی یدل علی ما یرجع الیه هذا الضمیر کان تتجه الی الشرق صباحا فتقول اشرقت او تتجه الی الغرب آخر النهار فتقول غربت و من ذلک قوله تعالی انا انزلناه فی لیله القدر1 القدر و قوله تعالی حتی توارت بالحجاب32 ص و نحو ذلک

و الرابع هو ان یرجع الضمیر الی متاخر لفظا و رتبه لنکته نحو نعم رجلا زید فالضمیر فی نعم یرجع الی رجلا فان المتکلم فی مثل ذلک یتصور المفسر ای مرجع الضمیر و یقصده ثم یاتی بالضمیر و یرجعه الیه عند نفسه ثم یاتی بالمفسر و یصرح به و فی ذلک توضیح بعد الابهام و هو یفید التفخیم و یکون الکلام معه اوقع فی نفس المخاطب فتسمیه مرجع الضمیر فی مثل ذلک بالمتقدم حکما اما لان التاخر لافادته هذه الفائده فی حکم التقدم و اما لان ما تصوره المتکلم و ارجع الضمیر الیه فی حکم المذکور المتقدم و هذا النوع من التقدم فی موارد منها باب نعم و بئس کما مر و منها المجرور برب نحو به رجلا و ربه صدیقا و منها ضمیر الشان و القصه نحو قل هو الله احد وانها لا تعمی الابصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور 46 الحج

السؤال و التمرین

الضمیر ما هو و ما هو الفرق بینه و بین العلم.

استعمل کلا من صیغ المنفصل المرفوع و المنصوب فی جمله.

صل المتصل المنصوب بالماضی المعلوم من الضرب و استعمل صیغ المتصل المجرور فی جملات.

اوضح کیفیه الضمیر فی الماضی و المضارع و الامر انه فی ای صیغه یبرز و فی ایه یستتر و المستتر ما هو و کیف هو و نحو ذلک.

کیف الحرکه و السکون فی یاء

المتکلم و ما هی موارد نون الوقایه و ما هو حکمه.

ارسم جدولا یحتوی جمیع الاقسام السبعه للضمیر و اکتب تجاه کل قسم ارقام صیغه.

بین اقسام المرجع للضمیر الغائب و اذکر وجه تسمیه المتقدم الحکمی بهذا الاسم و بین موارده

الفصل 4 اسم الاشاره

المدخل

هو ما دل علی معین باشاره نحو ذا تا هنا و …

و هو علی قسمین الاول ما یشترک بین المکان و غیره و الثانی ما یختص بالاشاره الی المکان فالاول علی ثلاثه اقسام

القسم الاول: ما یستعمل فی القریب و له ست صیغ هی

ذا للمفرد المذکر

ذان او ذین للمثنی المذکر

اولی و اولاء للجمع المذکر

تا و تی و ته و ته و ذی و ذه و ذه للمفرد المؤنث 5 تان او تین للمثنی المؤنث

اولی و اولاء للجمع المؤنث و تدخل هذه الصیغ هاء التنبیه کثیرا فیقال هذا هذان هذین …

القسم الثانی: ما یستعمل فی الاشاره الی المتوسط و له ست صیغ هی

.1 ذاک 2 ذانک او ذینک 3 اولئک 4 تاک و تیک 5 تانک او تینک 6 اولئک و المعانی کما مر و قد یدخل ذاک و تیک هاء التنبیه و یقال هذاک هاتیک

القسم الثالث: ما یستعمل فی البعید و له ایضا ست صیغ هی

.1 ذلک 2 ذانک 3 اولالک 4 تلک 5 تانک 6 اولالک و مورد کل کما مر فتبین ان اذا اتصل باسم الاشاره القریب کاف الخطاب دل علی المتوسط و اذا اتصل به لام مع الکاف دل علی البعید و الکاف هذه حرف خطاب و لذا تختلف باختلاف المخاطب ککاف الضمیر یقال ذاک

یا رجل ذاک یا امراه ذاکم یا رجال ذلک یا رجل ذلک یا امراه قال تعالی فذلکن الذی لمتننی فیه32

یوسف و اما الثانی ای المختص بالمکان فعلی ثلاثه اقسام ایضا

القریب و هو هنا و کثیرا ما یتصل به هاء التنبیه و یقال هیهنا

المتوسط و هو هناک

البعید و هو هنالک هنا هنا ثم و ثمه.

تنبیه قلیلا ما یشار بهنالک و هنا الی الزمان کقوله تعالی هنالک الولایه لله الحق44 الکهف و کقول الشاعر حنت نوار و لات هنا حنت

السؤال و التمرین

اسم الاشاره ما هو و کم قسما یکون له و کم قسما یکون لهذه الاقسام و ما هی الفاظه و ما هو مورد کل لفظ ارسم ان استطعت جدولا یحتوی جمیع ذلک.

ما هو الکاف المحلق باسم الاشاره و ما هو حاله فی التغیر اعط علی ذلک امثله توضح المراد

الفصل 5 الموصول

المدخل

الموصول ما وضع لیستعمل فی معین یعین بجمله بعده نحو الذی فی قوله تعالی تبارک الذی بیده الملک …

1 الملک و هو علی قسمین مختص و مشترک الموصول المختص ما یختص بالمفرد او المثنی او الجمع و المذکر او المؤنث فله ست صیغ هی الذی للمفرد المذکر اللذان و اللذین للمثنی المذکر الذین الاولی و الاولاء للجع المذکر التی للمفرد المؤنث اللتان و اللتین للمثنی المؤنث اللات اللاتی اللواتی اللاء اللائی و اللوائی للجمع المؤنث

نحو زید الذی …

زیدان اللذان …

القوم الذین …

هند التی و هکذا …

و اما الموصول المشترک فهو ما یستعمل فی المذکر و المؤنث و فی المفرد و التثنیه و الجمع و له سته الفاظ هی من ما ال ای ذا ذو نحو قوله تعالی ا لم تر ان الله یسجد له من فی السموات و الارض الحج 18 و …

السؤال و التمرین

الموصول ما هو و کم قسما یکون له و ما هی الفاظ کل قسم و ما هو مورد کل لفظ ارسم لذلک جدولا ان استطعت.

اذکر لکل من الکلمات التابعه ما یصلح له من اسم الاشاره المشترک و الموصول المختص رجلان ابوین زید هندات زینبین مریمان فاطمه زیدون قاصدین آمرین غلام سکران غضبی افضل صغری کبریات الفضلیان عنصرین صغریین نجوم سماء قطام والدین اولاد اخوات اخوه عزله سهام سرور قبور یدین مرفقین حاجبان رجلین

الفصل 6 المضاف

المدخل

الاضافه هی انتساب شی ء الی شی ء نوع انتساب یسمی الاول مضافا و الثانی مضافا الیه نحو غلام زید صلاه اللیل خاتم فضه و ضارب زید و الاضافه علی قسمین معنویه و لفظیه.

المعنویه ما افادت کون المضاف الیه مالکا للمضاف نحو غلام زید او ظرفا له نحو صلاه اللیل او جنسا له نحو خاتم فضه.

و اللفظیه هی اضافه الصفه الی معمولها نحو زید ضارب بکر.

الاضافه اللفظیه لا تفید الا التخفیف فی لفظ المضاف باسقاط التنوین منه و اما المعنویه فتفید تعریف المضاف بشرط ان یضاف نکره الی معرفه نحو غلام زید منه او ما عوض من التنوین و اما اذا اضیفت نکره الی مثلها نحو ثوب رجل فتفید الاضافه التخصیص لا التعریف فتبین ان من المعارف النکره المضافه الی المعرفه اضافه معنویه هذا و اشباع البحث عن الاضافه فی علم النحو

السؤال و التمرین

ما هی الاضافه و کم قسما یکون لها و ایها یفید التعریف.

ارسم جدولا لبیان اقسام الاضافه و انواع کل قسم مع امثله جلیه

الفصل 7 المنادی

المدخل

المنادی ما وقع بعد احرف النداءو هی یا ایا و …

و هو علی اربعه اقسام

المنادی المضاف نحو یا عبد الله

المفرد المعرفه نحو یا زید

النکره غیر المقصوده کقول الاعمی یا رجلا

النکره المقصوده کقولک یا شرطی و القسم الاخیر و هو النکره المقصوده یصیر معرفه بوقوعه منادی فاحد المعارف هو المنادی اجمالا و تفصیل الکلام فی النحو

السؤال و التمرین

ما هو المنادی و ما هی اقسامه و ایها یفید التعریف.

اذکر لهذا القسم خمسه امثله و لکل من غیره مثالا من غیر ما ذکر.

عرف المعرفه و النکره

المبحث السادس المعرب و المبنی

مقدمه

العلم الباحث عن الاعراب هو النحو لا الصرف الا ان الاعراب و البناء لمکان تاثیرهما فی ابنیه بعض الکلمات لا بد ان نتعرض لهما قدر ما یهمنا فی بحثنا الصرفی و لا سیما ان ما یتداول من کتب النحو لم تتعرض لما نحن بصدده فنقولالمعرب ما یقبل الاعراب ای ما یختلف آخره باختلاف العوامل و المبنی ما لا یقبله و للاعراب انواع و للمبنی طوائف یبحث عنها فی فصول

الفصل 1 فی انواع الاعراب و علائمه

المدخل

اعراب الاسم علی ثلاثه انواع الرفع و النصب و الجر و له ای للاعراب علامتان اصلیه و فرعیه الاصلیه هی الضمه للرفع و الفتحه للنصب و الکسره للجر نحو جاء زید رایت زیدا مررت بزید و الفرعیه هی ما تنوب عن الاصلیه و هی خمس

الواو و تنوب عن الضمه فی الاسماء السته و جمع المذکر السالم نحو جاءنی ابوک و نحو فاز المسلمون

الیاء و تنوب عن الکسره فی الاسماء السته و فی المثنی و جمع المذکر السالم و عن الفتحه فی الاخیرین نحو مررت بابیک مررت برجلین مررت بالمسلمین و نحو رایت رجلین و رایت المسلمین

الالف و تنوب عن الفتحه فی الاسماء السته و عن الضمه فی المثنی نحو رایت اباک و جاءنی رجلان 4 الکسره و تنوب عن الفتحه فی جمع المؤنث السالم نحو رایت المسلمات 5 الفتحه و تنوب عن الکسره فی غیر المنصرف نحو مررت باحمد

السؤال

ما هو المعرب و الاعراب و المبنی و البناء.

ما هو حق الاسم الاعراب او البناء و لما ذا.

کم هی انواع اعراب الاسم و ما هی و ما هی العلائم الاصلیه لاعرابه و ما هی العلائم الفرعیه له و ما هی موارد کل من الفرعیه.

غیر المنصرف ما هو و بم یصیر الاسم غیر المنصرف و متی ینصرف غیر المنصرف

الفصل 2 الاعراب التقدیری

المدخل

قد یقدر الاعراب فی الاسم و لا یظهر علی لفظه و ذلک فی سبعه مواضع

المنقوص و یقدر فیه حرکتان الضمه و الکسره نحو الخلق العالی سلاح لصاحبه فتمسک بالخلق العالی و تظهر الفتحه نحو ان الخلق العالی سلاح لصاحبه

المقصور و یقدر فیه جمیع الحرکات کقوله تعالی ان الهدی هدی الله73 آل عمرانا رایت ان کان علی الهدی11 العلق

المضاف الی یاء المتکلم و یقدر فیه جمیع الحرکات نحو هذا کتابی قرات کتابی انتفعت بکتابی

ما وقف علیه و یقدر فیه جمیع الحرکات نح و قال الاستاذ رایت الاستاذ انتفعت بدرس الاستاذ

الاسماء السته و تقدر فیها الاحرف الاعرابیه عند التقاء الساکنین ن و قال ابو الحسن رایت ابا الحسن قلت لابی الحسن

المثنی و یقدر فیه الالف الاعرابی عند التقاء الساکنین نحو یوما العید حرام صومهما

جمع المذکر السالم و یقدر فیه الواو عند الاضافه الی یاء المتکلم نحو علمنی معلمی و الواو و الیاء عند التقاء الساکنین نحو عاملو الخیر و عاملی الخیر و هذا الاخیر فیما اذا لم یکن قبلهما ای قبل الواو و الیاء فتحه و الا تحرکا بالحرکه المناسبه نحو مصطفو القوم و مصطفی القوم و التقدیر فی موارد التقاء الساکنین انما هو فی اللفظ فقط دون الکتابه

السؤال و التمرین

ما هو الاعراب التقدیری و ما هی مواضعه فی الاسم.

هل الفعل کالاسم فی کونه ذا انواع من الاعراب و ذا نوعین من العلامه و ذا الاعراب التقدیری بین ذلک و اذکر الموارد و اعط امثله علیها

الفصل 3 المبنی

المدخل

الحروف کلها مبنیه لعدم اختلاف المعانی فیها و الاسم حقه الاعراب کما مر فان بنی اسم فلشبه فیه للحرف فی الوضع ای عدد الحروف او المعنی او الاستعمال او غیر ذلک کذا قالوا و المبنی قد یکون مبنیا علی السکون نحو من و قد یکون علی الحرکه نحو حیث این امس و المبنی علی اربعه عشر قسما هی:

الضمیر- اسم الاشاره- الموصول- اسم الشرط -اسم الاستفهام- الظرف- الکنایه- اسم الفعل- المرکب- اسم لا لنفی الجنس- المنادی المفرد المعرفه- الحکایه- ما بنی لعدم الترکیب - و کلمات متفرقه اخری فلنوضح هذه بالاجمال

1السؤال

کم هی و ما هی اقسام المبنی و لم یبنی الاسم و یعدل فیه عن الاعراب الذی هو حقه?

2الضمیر

اشاره

ان جمیع الصیغ من جمیع اقسام الضمیر مبنیه و بدیه ان ما یری من الحرکه فی هاء الضمیر و غیره لیس باعراب لانها لا تکون من جهه اختلاف العوامل کما مر

اسم الاشاره

ه و یعرب منه المثنیات من القریب و المتوسط و الباقی مبنی کما سبق

3الموصول

اشاره

و یعرب المثنیات منه و الباقی مبنی کما مر و من الموصولات المشترکه ایضا یبنی ای فی بعض الحالات. توضیح ذلک انه یبنی علی الضم اذا اضیف و کانت صلته جمله اسمیه صدرها ای جزؤها الاول ضمیر محذوف کقوله تعالی ثم لننزعن من کل شیعه ایهم اشد علی الرحمن عتیا69 مریم و یعرب اذا فقد بعض تلک الشروط کان یکون صدر صلتها مذکورا نحو سیسعد ایهم هو مجد و حسن ایهم هو مجد و ادع لایهم هو مجد او یکون غیر مضافه نحو سیسعد ای مجد او ای هو مجد و هکذا …

السؤال و التمرین

هل المبنی من الضمیر و الموصول و اسم الاشاره جمیع الفاظها بین ذلک و مثل علیها

4اسم الشرط

اسماء الشرط احد عشر هی من ما متی ای انی این ایان کیفما حیثما مهما و اذما نحومن یعمل سوءا یجز به123 النساء و ما تفعلوا من خیر فان الله به علیم215 البقره و اسماء الشرط مبنی کلها الا ای فانه یعرب مطلقا

5اسم الاستفهام

اشاره

اسماء الاستفهام ایضا احد عشر و هی من ما متی ای انی این ایان کیف کم من ذا و ما ذا نحومن خلق السموات و الارض61 العنکبوت وما لکم لا تؤمنون8 الحدید و هکذا … و اسماء الاستفهام ایضا مبنی کلها الا ای فانه یعرب مطلقاا

السؤال و التمرین

أ تتحد اسماء الشرط مع اسماء الاستفهام ام تختلف ام یتحد بعض و یختلف بعض بین ذلک.

أ یبنی جمیع اسماء الشرط و الاستفهام ام بعضها بین ذلک

6الظرف

اشاره

الظروف المبنیه سته عشر و هی حیث لدن لدی این هنا و اخواته اذ اذا امس مذ منذ قط لما متی ایان الان انی.

تنبیه: یعرب امس اذا دخله ال او ارید به مطلق الیوم الماضی لا السابق علی الیوم الحاضر نحو کان الامس اول الشهر و نحو کل یوم یصیر امسا و الظرف المبنی یقال له غیر المتصرف کما یقال للمعرب منه المتصرف

السؤال

ما هو المتصرف و غیر المتصرف من الظروف و ما هی الفاظ کل منهما

7الکنایه

و هی التعبیر عن شی ء معلوم عند المتکلم بلفظ غیر صریح لئلا یتعین عند المخاطب و المبنی منها خمسه هی کم کای کاین کذا کیت ذیت یکنی بکم عن العدد نحو کم رجل رایت و کم کتب قرات و کم من یوم اتیت و کم هذه تسمی بکم الخبریه یراد بها الافتخار و التکثیر و هی غیر کم الاستفهامیه و یکنی بکای ایضا عن العدد نحوکای من نبی قاتل معه ربیون کثیر146 آل عمران و یکنی بکذا عن العدد و غیره و تستعمل اما مفرده نحو عندی کذا درهما او مرکبه نحو قرات کذا کذا کتابا او معطوفا علیها نحو قلت کذا و کذا و یکنی بکیت عن القول او الفعل و تستعمل اما مرکبه او معطوفا علیها و مثلها ذیت فی جمیع ذلک نح و قال کیت کیت فعل ذیت و ذیت السؤال ما هی الفاظ الکنایه و عما یکنی بکل منها

8اسم الفعل

اشاره

هو ما ناب عن الفعل معنی و عملا و لا نظیر له فی اوزان الافعال او یقبل بعض خواص الاسم ان کان له نظیر من وزن الفعل فیقال له الاسم من جهه عدم تصرفه تصرف الافعال و قبوله بعض خواص الاسماء و یقال له الفعل من جهه المعنی و العمل و یقسم من حیث المعنی الی ثلاثه.

الماضی و له خمسه الفاظ هی هیهات بتثلیث التاء و شتان بمعنی بعد سرعان بتثلیث السین و وشکان بتثلیث الواو بمعنی اسرع بطان بمعنی ابطا و یجب ان یکون فاعل شتان مثنی و یقع بعده اما بلا فصل نحو شتان الرجلان او مع فصل ما او ما بین نحو شتان ما زید و بکر او شتان ما بینهما.

المضارع

و له خمسه عشر لفظا و هی آه و اوه و اوه بفتح الواو و کسره بمعنی اتوجع اف بمعنی اتضجر بجل و قد و قط و کثیرا ما یزاد علیه فاء للزینه و یقال فقط بمعنی یکفی بخ و بخ و به بمعنی امدح او اتعجب زه بمعنی استحسن وا و واها و وی و ویک بمعنی اتلهف.

الامر و له ما یقرب من ثلاثین لفظه هی الیک بمعنی ابعد اذا عدی بعن نحو الیک عنی و بمعنی خذ اذا عدی بنفسه نحو الیک الکتاب ای خذه علیک بمعنی الزم امامک بمعنی احذر آمین بمعنی استجب روید و قد تلحقه کاف الخطاب و یقال رویدک بمعنی امهل صه و قد تلحقه تنوین التنکیر و یقال صه بمعنی اسکت مه و قد یقال مه ملحقا به تنوین التنکیر بمعنی اکفف عندک و دونک و لدیک و ها و هاک بمعنی خذ بله بمعنی دع و اترک حی و حیهل و حیهلا و قد یقرء الاخیر منونا و یقال حیهلا بمعنی اقبل و عجل هیا و هیا هیا و هلم و قد یصرف هلم و یقال هلم هلما هلموا هلمی هلما هلممن و هیت بفتح الهاء و کسره و بتثلیث التاء بمعنی اسرع و قد تستعمل هلم متعدیه فتکون بمعنی احضر و منه قوله تعالی هلم شهداءکم150 الانعام ایه بمعنی امض فی حدیثک او فعلک ارایتک بمعنی اخبرنی وراءک بمعنی تاخر مکانک بمعنی اثبت و …

و منها وزن فعال من اکثر الافعال الثلاثیه نحو نزال بمعنی انزل قتال بمعنی اقتل و شذ من مزید الثلاثی نحو دراک بمعنی ادرک و بدار بمعنی بادر و هکذا …

تنبیهان

ما اختتم

بکاف الخطاب من اسماء الافعال یتبدل فیه حرف الخطاب بتبدل المخاطب یقال الیک الیکما الیکم … علیک علیکما علیکم … و هکذا …

عد بعضهم من اسماء الافعال نحو تعال بمعنی جی ء و اسرع و هات و هاء بمعنی ایت به هاء بمعنی خذ هی بمعنی اسرع و کلها افعال غیر متصرفه بناء علی ما اخترناه من تعریفها

السؤال و التمرین

ما هی اقسام اسم الفعل و کم هی الفاظ کل ادرج من کل قسم خمسه الفاظ فی جملات.

ترجم الجمل التابعه ایه ایها الفکاهی هاک جزاء الامانه وراءک یا غلام مکانک و الا تصرع صرعه هوان آه من هذه المصیبه الفادحه هیهات بین الجد و المجون شتان بین الفریقین فی الندی امامک لا تخش ملامه لائم یا سرعان ما کان طربی عند لقائک هاک ما عندی هیا الی نادی الکرام اف من هذه الدنیا الغداره الیک عنی ایها المداهن الیک رسمی یا عنوان الوفاء هیوا بنا الی حیث الانس و الصفا روید اخاک فی السفر بله التوانی انه آفه الفلاح دونک العلم فهو خیر حلیه عیلک باخی النصح فی آونه المحن علیک اخاک انه مورد عزائک فی الشدائد زه یا قاری ء القرآن بدار ایها الطلاب اقتباس من مبادی ء العربیه ج 4

9المرکب

اشاره

و المراد به هنا المرکب المزجی فانه ان کان عددا و هو من احد عشر الی تسعه عشر بنی جزءاه علی الفتح الا الجزء الاول فی موردین

فی احدی عشره و حادی عشر و ثانی عشر فانه فی هذه المواضع الثلاثه یبنی علی السکون

فی اثنا عشر و اثنتا عشره فانه فیهما یعرب اعراب المثنی و ان کان المرکب المزجی غیر العدد فالجزء الاول یلفظ علی ما رکب علیه و الثانی یبنی علی الکسر ان کان ویه و یعرب اعراب غیر المنصرف ان کان غیره نحو بعلبک و نیویورک

السؤال و التمرین

ما هی اقسام المرکب و ما هو حکمها فی الاعراب و البناء.

کم قسما یکون للعدد و کم هی اقسام کل اذکر الاقسام و اعط علی کل قسم خمسه امثله.

اذکر الاعداد المناسبه مکان الارقام 11 کوکبا 99 نعجه 7 سنین 7 بقرات 8 ازواج 7 لیال 8 ایام 30 لیله 2 یوم 4 ایام 12 عینا 1000 سنه 50 عاما 27 رجلا 72 امراه 116 کتابا 519 ورقه 8 اقلام 6 اقدام 810 اشجار 64 منا 56 اسبوعا.

ضع مکان الارقام اسماء عدد ترتیبی الصحیفه 22 الدرس 15 العظه 18 النافذه 12 الباب 6 البحث 5 المطلب 2 الفئه 2 الفصیله 21 المقاله 1 الشارع 11 البیت 51 الطبقه 13 المجله 4 الجزء 12 الفصل 191 المرحله 9 زله 6 نصیحه 1 خطاب 2 مبادی ء العربیه ج 4 ص 158

10 اسم لا لنفی الجنس اذا وقعت نکره مفرده بعد لا التی لنفی الجنس بنیت علی الفتح و المراد بالمفرد هنا ما یقابل المضاف فیشمل التثنیه و الجمع فیبنیان علی ما یقوم مقام الفتح نحو لا رجل فی الدار لا رجلین فی الدار و هکذا …

11المنادی المفرد المعرفه

المنادی علی اربعه اقسام کما مر فاذا کان مفردا معرفه او نکره مقصوده بنی علی الضم او ما یقوم مقامه نحو یا زید یا شرطی یا رجلان و …

و التفصیل فی النحوالسؤال متی یبنی اسم لا لنفی الجنس و کیف البناء فیه و ای منادی یبنی

12الحکایه

و المراد منها حکایه الاصوات فان الصوت المحکی مبنی علی ما یصات به نحو صاحت الدجاجه قاق نعب الغراب غاق طار الذباب خازباز وقع السیف قب وقعت الحجاره طق و هکذا …

و یلحق بالحکایه اسم الصوت و هو ما یصوت به الانسان للخطاب مع غیر العاقل من الحیوان او الطفل فانها ایضا مبنیه علی ما یصات به کما یقال لزجر الفرس هلا هلا او هلا هال و للابل اذا ارادوا منها الاناخه نخ و لتنویم الطفل لا لا و …

السؤال ما هو المراد من الحکایه و من اسم الصوت و کیف یکون البناء فیهما

13ما یبنی لعدم الترکیب

اذا ارید ارداف کلمات مفرده من غیر ترکیب بینها بنی کل واحد منها علی السکون لعدم موجب للاعراب نحو زید بکر خالد …

و نحو الف باء تاء …

14المتفرقات منها

اشاره

کل علم علی فعال فهو مبنی علی الکسر نحو قطام و حذام اسما امراتین و منها قبل و بعد و حسب و غیر و اول کل هذه یبنی علی الضم اذا قطعت عن الاضافه و نوی معنی المضاف الیه نحولله الامر من قبل و من بعد4 الروم ای من قبل ذلک و من بعده و هکذا …

السؤال:

ما هو المراد من المبنی لعدم الترکیب و ما هی المبنیات المتفرقه

خاتمه فی مباحث شتی

الفصل 1 فی القراءه و الکتابه

البحث 1 فی الکتابه

تکتب ال و الباء و التاء و الکاف و اللام و الفاء و السین من حروف المعانی و احرف المضارعه عدا الهمزه منها متصله بما بعدها نحو الکتاب بالله تالله کزید لبکر و الله لاذهبن لیذهب فذهب سیذهب.

تکتب ان المصدریه متصله بلا الواقعه بعدها کقوله تعالی امر الا تعبدوا الا ایاه40 یوسف به خلاف ان المخففه من الثقیله کقوله تعالی و حسبوا ان لا تکون فتنه71 المائده علی قراءه رفع تکون و ان التفسیریه کقوله تعالی فنادی فی الظلمات ان لا اله الا انت78 الانبیاء.

تکتب اذ متصله بما اضیف الیها کقوله تعالی یومئذ تحدث اخبارها4 الزلزله.

تکتب الضمائر المتصله و نون التوکید و یاء النسب و هاء السکت متصله بما قبلها کقولک انا مسلم شیعی و قوله تعالی هاؤم اقرؤوا کتابیه19 الحاقه و باقی الامثله ظاهر.

تکتب ما الحرفیه متصله بما قبلها نحو کیفما لیتما انما و …

تکتب ما و من الاسمیتان متصلتین بمن و فی و عن الواقعه قبلهما تقول مما و فیما و عما و ممن و فیمن و عمن و فی سوی ما مر تکتب کل کلمه منفصله عما سواها.

یکتب المشدد حرفا واحدا اذا کان المدغم و المدغم فیه فی کلمه واحده نحو شد امل ادکر و … و بصوره حرفین اذا کانا فی کلمتین نحو اللحم الرجل و …

و استثنی من ذلک موارد معدوده هی الذی الذین التی مم اما الا امن و نحوها هذا و قد مر اجمال البحث عن الادغام فی هامش بحث المضاعف و التفصیل فی المفصلات.

تکتب تاء التانیث بصوره ت اذ لحقت آخر الفعل نحو ضربت و

علمت او آخر جمع المؤنث نحو ضاربات و عالمات و یقال لها المبسوطه و بصوره الهاء المنقوطه ه اذا لحقت الاسم المفرد نحو عالمه او الجمع المکسر نحو قضاه و یقال لها المربوطه.

تکتب الالف الواقعه فی آخر الاسم المعرب و الفعل بصوره الیاء نحو رحی فتی صغری رمی یرضی و …

الا اذا کانت قبلها یاء او کانت ثالثه منقلبه عن الواو فتکتب حینئذ بصوره الالف نحو دنیا علیا عصا غزا و …

و اما الواقعه آخر الحرف او الاسم المبنی فتکتب بصوره الالف مطلقا الا فی نحو متی و لدی و انی و بلی و علی و حتی و الی فتکتب بصوره الیاء کما تری هذا و قد تکتب الف صلاه و زکاه و حیاه و مشکاه و ربا بصوره الواو تفخیما للالف و تکتب الف هیهنا بصوره الیاء الیاء الصغیره و یجوز حذفها راسا.

تتمه فی کتابه الهمزه المبدو بها و المتوسطه و المتطرفه الهمزه المبدو بها تکتب بصوره الالف مطلقا نحو انمله بتثلیث الهمزه و المیم اصبع اسطوانه و لا یغیر هذا الحکم دخول حرف علیها نحو لان الاسطوانه و …

نعم شاع کتابه لئلا و لئن و حینئذ بصوره الیاء لکثره الاستعمال.

و المتوسطه تکتب به حرف حرکتها ان کانت متحرکه نحو سال سئم لؤم یسال یلؤم الا ان تکون مفتوحه بعد ضم او کسر فتکتب به حرف حرکه ما قبلها نحو مؤنث سؤال ذئاب و تکتب ای المتوسطه به حرف حرکه ما قبلها ان کانت ساکنه نحو باس بئس بؤس الا ان تکون بعد همزه الوصل فتکتب مع سقوط الهمزه فی الدرج بصوره ما کانت تکتب بها مع الهمزه نحو یا رجل ائذن الذی اؤتمن

علیه

و المتطرفه تکتب به حرف حرکه ما قبلها ان تحرک ما قبلها سواء اتصل بها شی ء کالضمیر و تاء التانیث او لم یتصل نحو قرا بری ء جرؤ و نحو رداه وطئها فئه لؤلؤه و تکتب بصوره الهمزه ان سکن ما قبلها و لم یلحقها شی ء نحو جزء ضوء وضوء فان لحقتها علامه التانیث فان کان ما قبلها صحیحا ساکنا کتبت بصوره الالف نحو نشاه و مراه و ان کان لینا او مدا کتبت بصوره الیاء بعد الیاء و بصوره الهمزه بعد الالف و الواو نحو خطیئه جائت سوءه قراءه مروءه سوءی و ان لحقها ضمیر غیر الیاء کتبت به حرف حرکه نفسها نحو بقاؤک جزؤه بنائهم اقرؤوا الا اذا تحرکت بالفتح فتکتب بالهمزه لا بالالف نحو جاءک جزءه بقاءهم و کذا اذ اتصل بها ما اوجب فتحها کعلامه المثنی نحو جزءین و جزءان و ان لحقها یاء الضمیر او یاء النسب کتبت بصوره الهمزه او بصوره الیاء نحو رداءی و رادئی الجزءی و الجزئی و ان کانت الاولی فی الاول اولی و الثانیه فی الثانی.

تنبیه للقرآن الکریم کتابه خاصه بالنسبه الی بعض الحروف و الکلمات فلیراجع الطالب مواضعها

البحث 2 فیما یکتب و لا یقرا

یکتب الالف و لا یقرا فی خمسه مواضع

بعد واو الجمع المتطرفه فی الفعل نحو علموا ان یعلموا اعلموا به خلاف غیر المتطرفه نحو ضربوه و فی المتطرفه فی الاسم وجهان نحو ساکنو الدار و ساکنوا الدار

بعد تنوین الفتح فی غیر المقصور و الممدود و المؤنث بالتاء نحو رجلا به خلاف فتی و کساء و غرفه و نحوها و یلحق بالتنوین هنا نون انا ضمیر المتکلم وحده یکتب بعدها الف و لا یقرا و یلحق بالممدود هنا المختوم

بالهمزه المکتوبه بصوره الالف نحو خطا و امراه و نحوهما

مکان همزه الوصل بعد سقوطها فی اثناء الکلام نحو یا عبد الله اجلس و انا ابن فلان

عند التقاء الساکنین نحو کتابا الاستاذ و فتی و هدی

فی مائه و مائتان و کذلک الواو یکتب و لا یقرا فی خمسه مواضع

فی عمرو فی حالتی الجر و الرفع لیمیز من عمر نحو جاء عمرو و مررت بعمرو و اما فی حاله النصب فلا لعدم اللبس فان وجود الالف فی عمرا یمیز بینه و بین عمر لان عمر غیر منصرف للعلمیه و العدول و لا یدخله التنوین

عند التقاء الساکنین نحو معلمو الاخوات

فی اولو و اولات بمعنی صاحبون و صاحبات

فی بعض اسماء الاشاره و هی اولی اولاء اولئک اوللک

فی بعض الموصولات و هو الاولی و الاولاء و کذلک الیاء یکتب و لا یقرا عند التقاء الساکنین نحو ناصری الاسلام

البحث 3 فیما یقرا و لا یکتب

یقرا الالف و لا یکتب فی اربعه مواضع

بعد همزه مکتوبه بصوره الالف نحو سامه به خلاف مؤانسه و نحوها

فی اسم الجلاله و هو الله و کذلک فی رحمن و اله

فی بعض اسماء الاشاره و هی هذا هذان هذین هؤلاء ذلک اولئک

فی کلمات متفرقه هی هکذا لکن لکن ابرهیم اسمعیل اسحق هرون سلیمن ملئکه سموات ثلث ثلثین و ان حسنت کتابته فی غیر الثلاثه الاول و کذلک الواو یقرا و لا یکتب فی موردین:

بعد همزه مکتوبه بصوره الواو نحو رؤس

بعد واو مضمومه مسبوقه بالف نحو داود طاوس و …

و ایضا یقرا المدغم و لا یکتب اذا کان المدغم و المدغم فیه فی کلمه واحده نحو شد و …

و الا یقرا و یکتب نحو اللحم و الرجل الا اذا کان لاما واقعا بین

لامین اخریین نحو للحم ففیه ایضا یقرا الاول و لا یکتب

البحث 4 فیما لا یقرا و لا یکتب

یحذف کتبا و لفظاو هو همزه القطع من اسم الجلاله اعنی الله اصله الاله علی قول و همزه الوصل فی خمسه مواضع

من البسمله الشریفه بسم الله الرحمن الرحیم تحذف منها لکثره استعمالها و لذا لا تحذف من باسم الله او باسم الرحمن

من ابن اذا وقع بین علمین و لم یقع اول السطر نحو علی بن ابی طالب) ع) به خلاف یا ابن آدم و نحوه و به خلاف الواقع اول السطر

من ال اذا وقع بعد اللام کقوله تعالی للرجال نصیب7 النساء و للدار الاخره خیر 32 الانعام

فیما اذا وقعت بعد همزه کقوله تعالی سواء علیهم استغفرت لهم ام … 6 المنافقون اصلها أاستغفرت هذا فی غیر المفتوحه و اما فیها فیجوز القلب الی الالف ایضا نحوآلله اذن لکم59 یونس اصله الله و یحذف ایضا الف ما الاستفهامیه اذا وقعت بعد حرف الجر نحوعم یتساءلون1 النباء لم تقولون ما لا تفعلون2 الصف و …

فی الامر اذا کانت بعد الواو او الفاء و قبل الهمزه نحو و اذن لی و فاتنی

التمرین

اصلح الاغلاط التالیه یوم اذ یصدر الناس اشتاتا فلو لا اذا بلغت ال حلقوم و انتم حین ئذ تنظرون اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الئمر منکم انما المئمنون اخوه لان اشرکت لیحبطن عملک سئل سائل بعذاب واقع و اذا انعمنا علی الئنسان اعرض و نئی بجانبه لا یسئم الانسان من دعاء الخیر و ان مسه الشر فیؤس قنوط و اما الساءل فلا تنهر و یاثرون علی انفسهم رزء ربیاه ائذن ماخر وطئه ائثار وفاا فئاد مئانسه مرئی مرای مابد رزیاه یهن ء رداءک سئم بئس باس بار مسااه یقرئان فاات برائه مرءات مرئات ولاءک لئلؤ لئال ء وداءع بریی ء

راوف رئفه هدات قضات صابراه مؤمناه حیات سماواه کبرا فضلا یسعا دعی حوا اللذین آمنوا و عملو الصالحات الئک الالی قتل عمر بن عبد ود بید علی بن ابی طالب) ع) بسم الله و بالله بسمه باسم الله الرحمان الرحیم و الهکم اله واحد فاسال به خبیرا لا اسالکم علیه اجرا 2 ارسم جدولا و بین فیه کتابه الهمزه

الفصل 2 فی التقاء الساکنین

یجوز التقاء الساکنین و هو ان یتجاور حرفان ساکنان فی اربعه مواضع و هی:

فی الوقف علی کلمه ما قبل آخرها ساکن نحوکل نفس ذائقه الموت185 آل عمران

فیما بنی لعدم الترکیب و ما قبل آخره ساکن نحو زید بکر باء تاء و … و یلحق بذلک نحو آه و اوه من اسماء الافعال

فی لام ال مع همزته المقلوب الفا بعد همزه الاستفهام نحو آلله آلحسن آلان

فیما کان اول الساکنین حرف لین و الثانی مدغما و هما فی کلمه واحده نحو ضالین دابه دویبه ا تحاجونی و حمل علیه نحو یضربان مع کونهما فی کلمتین احترازا عن الالتباس بالمفرد و یمتنع فی غیرها:

فیما کان اول الساکنین حرف عله و هما فی کلمه واحده و لم یکونا من المواضع السالفه فتحذف حرف العله اذن نحو یرمیون یرمیون یرمون لیقوم لیقم قول قل

فیما کان اول الساکنین حرف عله و هما فی کلمتین فیحرک الاول بحرکه تجانسه ان کان لینا نحو اخشی الله و لا تخشوا القوم و یحذف لفظا لا خطا ان کان مدا نحو ادعوا الناس داعی القوم قاضیا المدینه

فیما کان اول الساکنین نون من فیفتح مع لام ال نحومن المؤمنین رجال23 الاحزاب و یکسر مع غیرها کقول الوالد لولده سررت من احتفاظک علی صلاتک

فیما کان اول

الساکنین ذال مذ او میم ضمیر الجمع فیضم نحو لا اقول کذا مذ الیوم غافرقل الله176 النساء ام اتخذوا من دونه آلهه24 الانبیاء عن النباء العظیم2 النباء ثم ارجع البصر کرتین4 الملک و نحو ذلک.

فائده هامه لا یعبؤ بالحرکه المجتلبه دفعا لالتقاء الساکنین فلا یعل نحو اخشی الله و ارعوا العهد و لا یرد المحذوف فی نحو قل الحق و سل العالم

الفصل 3 فی الوقف و الابتداء بهمزه الوصل

المدخل

اشاره

و فیها بحثان

البحث 1 فی الوقف

الوقف هو السکوت علی آخر الکلمه لجعلها آخر الکلام و الغرض منه التخفیف و الاستراحه و المشهور من وجوهه سته

الاسکان

الاشمام

اشمام

التضعیف

الابدال

الحذف

الحاق هاء السکت و لکل واحد مورد یخص به.

فالاسکان اما باسقاط الحرکه و هو اکثر وجوه الوقف و جار فی جمیع الکلمات الا المنون المنصوب کما سیاتی و لا یکتفی بسکون نون التنوین فی المنون المرفوع و المجرور بل یسقط التنوین و یسکن الحرف نحو هذا زید و اما بنقل الحرکه الی ما قبلها و هو قلیل و یشترط فیه ان یکون ما قبل الاخر صحیحا ساکنا و یختص بالکسره و الضمه نحو هذا بکر و قلت لبکر فلا یجری فی رایت البکر

و قال الامیر و هذا صرد.

و الاشمام یختص بالضمه و هو تصویر الفم عند حذف الضمه بالصوره التی کانت تعرضه عند التلفظ بها.

و التضعیف هو ان یضعف ای یکرر الحرف الاخر بعد حذف حرکته و یشترط فیه ان لا یکون همزه و لا من حروف العله نحو هذا جعفر.

و الابدال للوقف فی ثلاثه مواضع

ابدال تنوین المنون المفتوح الفا نحو رایت زیدا

ابدال نون اذن و نون التاکید الخفیفه المفتوح ما قبلها الفا نحو دخلت فی الصف فاذا یا زید اضربا

ابدال تاء التانیث المربوطه هاء کما سیاتی نحو هذا بیان للناس و هدی و موعظه.

و الحذف یکون فی یاء المتکلم اذا کانت ساکنه و لحقت الفعل نحوفیقول ربی اکرمن …

فیقول ربی اهانن15 و 16 الفجر او الاسم کقوله تعالی فذکر بالقرآن من یخاف وعید45 ق و قوله تعالی فذوقوا عذابی و نذر37 و 39 القمر و قوله تعالی فستعلمون کیف نذیر17 الملک.

و الحاق هاء السکت للوقف لازم فیما بقی علی حرف واحد نحو

ق و ف قه و فه و جائز فیما حذف منه بعض حروفه و بقی علی اکثر من حرف نحو لم یدعه و لم یخشه و فیما کان حرفا واحدا متصلا بغیره بحیث صار کجزء منه نحو لمه کتابیه حسابیه ضربتکه و فیما لولاه لالتقی ساکنان نحو انه کیفه لیته و فی کلمات اخری نحو هوه و هیه

البحث 2 فی الابتداء بهمزه الوصل

المدخل

کما لا یوقف الا علی ساکن لا یبتدء الا بمتحرک فان سکن الحرف الاول من کلمه جی ء بهمزه متحرکه فی اولها تسمی همزه الوصل و ذلک فی اربعه مواضع

فی عشره اسماء هی ابن ابنه ابنم اسم است امرؤ امراه اثنان اثنتان ایمن الله و فی مثنیات السبعه الاول من هذه الاسماء

فی مصادر احد عشر بابا من ابواب المزید فیه و افعالها الماضیه و الامر و هی افتعال و انفعال و افعلال و استفعال و افعیلال و افعنلال نحو اقعنساس و افعنلاء نحو اسلنقاء و افعوال نحو اجلواز و افعیعال نحو اعشیشاب و افعنلال نحو احرنجام و افعلال نحو اقشعرار التسعه الاول من الثلاثی و الاخیران من الرباعی و قد یؤتی بهمزه الوصل فی بابی تفعل و تفاعل ایضا و ذلک اذا ادغم تاءهما فی فاء الفعل نحو اصدق و اصادق و فروعهما

فی الامر المخاطب مطلقا اذا کان ما بعد حرف المضارعه من مضارعه ساکنا نحو اضرب اذهب اقتل اکتسب و …

الا الامر من باب افعال فان همزته همزه قطع کما سبق

فی ال مطلقا و یلحق به الذی و التی و فروعهما و فی حکمه ام علی لغه طیی ء ثم حرکه همزه الوصل کسره وفقا للقاعده فی تحریک احد الساکنین الا فی لام التعریف و ایمن فتفتح و

الا فیما بعد ساکنه ضمه اصلیه فتضم نحو اقتل و استخرج و فی حکمه اغزی به خلاف الضمه غیر الاصلیه نحو ارموا و امرؤ و ابنم ثم ان همزه الوصل یؤتی بها فی الابتداء خاصه و اما اذا اتصلت الکلمه بشی ء قبلها او وقعت فی درج الکلام فلا و بعباره اخری همزه الوصل هی التی تلفظ فی الابتداء و تسقط فی الاثناء اثناء الکلام الا فی الضروره و فیما یوجب حذفه اللبس الاول کقوله کل حرف جاوز الاثنین شاع کل علم لیس فی القرطاس ضاع الثانی کما فی الحسن ع افضل ام ابن الحنفیه و ایمن الله یمینک و نحو ذلک.

تنبیه

مر فی باب الفعل اشاره الی قسمی الهمزه الوصل و القطع و تبین ههنا معنی همزه الوصل و مواضعها و اما همزه القطع فهی التی تلفظ حیثما وقعت فی الابتداء او فی الاثناء او فی الانتهاء و مواضعها المشهوره سبعه

الهمزه الاصلیه نحو اذن سال المرء ان همزه النداء و الاستفهام

الزائده فی المضارع الصیغه 13 نحو اضرب و یتفرع علیه الامر نحو لاضرب

الزائده فی باب افعال ماضیه و امره و مصدره کما مر

الزائده فی الجموع نحو اغلمه اشهر انیاب اکاسره و هکذا …

الزائده فی الاسماء الجوامد غیر العشره السابقه نحو اصبع ارنب افعی اسطوانه اسلوب و …

الزائده فی افعل التفضیل و الصفه المشبهه نحو زید افضل من … و نحو زید ابلج

الزائده فی آخر الکلمه نحو حمراء صحراء خنفساء بلجاء

السؤال و التمرین

ما هو حکم الساکنین اذا التقیا و ما هی وجوه الوقف و ای منها اکثر موردا اعط علی کل وجه ثلاثه امثله.

کم هی اقسام الهمزه و ما هی مواضع کل قسم و ما هی حرکه همزه الوصل و متی یستغنی عن هذه الهمزه اعط علی ذلک امثله

الفصل 4 فی الابدال

المدخل

الابدال جعل حرف مکان آخر نحو اوتعد اتعد و هو اعم من القلب لان القلب یختص فی اصطلاحهم بحروف العله و الهمزه و اخص من التعویض لان التعویض لا یلزم فیه جعل العوض مکان المعوض عنه نحو وزن زنه به خلاف الابدال و بالجمله احرف الابدال ای الحروف التی تقع بدلا عن غیرها احیانا لا دائما عشره و هی ه د ء ت م و ط ی ا ص بیان ذلک تبدل الهاء من التاء المربوطه عند الوقف علیها نحوهذا بیان للناس و هدی و موعظه تبدل الدال من التاء فی باب الافتعال اذا کان فاء الفعل دالا او ذالا او زایا کما مر نحو ادرا اذدکر ازدجر تبدل الهمزه من الواو و الیاء و الهاء نحو قاول قائل بایع بائع ماه ماء بدلیل میاه و هذا سماعی.

تبدل التاء من الواو و الیاء فی باب الافتعال نحو اوتعد اتعد و ایتسر اتسر و فی کلمات اخری سماعیه و هی وجاه تجاه وهمه تهمه وقوی و وقاه تقوی و تقاه وتری تتری من المواتره و هی المتابعه قال تعالیثم ارسلنا رسلنا تتری ووراه تواره من الوری ووام توام من الوئام و هو الوفاق اخو اخت بنو بنت و غیر ذلک.

تبدل المیم من الواو و من اللام علی لغه نحو فو اصله فوه فم و نحو ال ام علی لغه

طیی ء تبدل الواو من اختیها و من الهمزه ضارب ضورب میقن موقن اءمن اومن.

تبدل الطاء من التاء فی باب الافتعال اذا کان فاء الفعل صادا او ضادا او طاء او ظاء کما مر نحو اصتبر اصطبر.

تبدل الیاء من اختیها و من الهمزه و من لام الفعل من مضاعف باب التفعل نحو مفتاح مفاتیح موقات میقات ائت ایت تظنن تظنی.

تبدل الالف من اختیها و من الهمزه نحو قول قال بیع باع اءدم آدم.

تبدل الصاد من السین اذا کان بعدها و لو بالفصل القلیل خاء او غین او طاء او قاف نحو سلخ صلخ اسبغ اصبغ یبسط یبصط سقر صقر.

تنبیهان

الابدال فی المورد الاخیر ای الصاد من السین جائز و سبق حکم البواقی من هذه الجهه فی تضاعیف الکتاب

اصطلح الصرفیون ان یجعلوا حروف الابدال تلک العشره و انت خبیر بانها لا تنحصر فیها و ینجلی لک الامر بالمراجعه الی القواعد الخاصه للابدال فی ابواب الافتعال و التفعل و التفاعل

الفصل 5 فی الاسم المزید فیه

المدخل

اشاره

قد حصل بالابحاث السابقه ان کلا من الفعل و الاسم علی نوعین مجرد و مزید فیه و ان لا اشکال فی معرفه المجرد اسما کان او فعلا لان له اوزانا معینه و کذلک المزید فیه من الافعال فالمشکل معرفه الاسم المزید فیه و تمییز حرفه الزائد عن الاصلی اذ لیس للمزید فیه من الاسماء اوزان مضبوطه فنقول یعرف الزائد بالاشتقاق فان فقد فبوجود بعض الزوائد فی الکلمه و ان لم تکن فبخروجها عن ابنیه الاصول فهنا ثلاثه ابحاث

البحث 1

فی الاشتقاق المراد بالاشتقاق کون احدی الکلمتین ماخوذه من الاخری او کونهما ماخوذتین من ثالث فبانطباق بعض المشتقات علی بعض یعرف المزید فیه و یعرف الحرف الزائد ایضا و لهذا یقال عرضنه و هی مشیه تاخذ عرض الطریق من النشاط یوازن فعلنه للقیاس مع العرض و غیره و لو لا الاشتقاق لکان کقمطر.

ثم ان رجعت الکلمه الی اشتقاقین او اکثر رجح الاظهر و ذلک نحو ملاک و هو اصل ملک بدلیل قوله و لست لانسی و لکن لملاک تنزل من جو السماء یصوب و بدلیل جمعه علی ملائکه فالتزموا فیه التخفیف بحذف الهمزه لکثره استعماله قیل انه ماخوذ من الالوکه و هی الرساله و قیل مشتق من لاک ای ارسل و الاخیر اولی لاستلزام الاول القلب دون الثانی فملاک مصدر میمی استعمل فی معنی المفعول و ان تساوی الاشتقاقات فی الظهور احتمل الجمیع نحو اولق بمعنی الجنون فانه یحتمل ان یکون فوعل بدلیل مالوق و ان یکون افعل بدلیل مولوق یقال رجل مالوق او مولوق ای مجنون و لا ترجیح لاحدهما علی الاخر

البحث 2

فی الزوائد للزیاده عشره حروف تسمی حروف الزیاده او الزیادات او الزوائد هی س ء ل ت م و ن ی ه ا تجمعها سالتمونیها و لیس معنی زیاده هذه الحروف انها لا تکون الا زائده بل المعنی ان المزید فی الکلمه لا یکون الا من هذه الحروف الا ان یکون المزید تضعیفا فیکون من جمیع حروف الهجاء ای من حروف الزیاده کعلم و من غیرها کقطع ثم لزیاده کل من تلک الحروف فی الکلمه مواضع خاصه تکثر زیادتها فیها الیک فیما یلی بیانها السین تطرد زیادته فی باب الاستفعال.

الهمزه تغلب زیادتها فی

موضعین

اول الکلمه اذا کان بعدها ثلاثه اصول نحو افکل و هو رعده تعرض الانسان من برد او خوف فوزنه افعل به خلاف ما اذا کان بعدها اکثر من ثلاثه اصول فتکون اصلیه نحو اصطبل وزنه فعلل الا ما کان جاریا علی الفعل نحو احرنجام و اقشعرار

فی آخر الکلمه بشرط ان تقع بعد الف زائده قبلها ثلاثه اصول فصاعدا نحو علباء سوداء احبنطاء کاحرنجام من الحبنطی القصیر البطین به خلاف وفاء و ملا و نحوهما.

اللام زائده فی بعض اسماء الاشاره نحو ذلک تلک هنالک اولالک.

التاء تطرد زیادته اولا فی باب التفعیل و نحوه و وسطا فی الافتعال و نحوه و آخرا فی المؤنث و الجمع.

المیم یغلب زیادته اول الکلمه اذا کان بعده ثلاثه اصول نحو مقتل به خلاف ما کان بعده اکثر نحو مرزنجوش نبت فهو فعلنلول الا ما کان جاریا علی الفعل نحو مدحرج و محرنجم و نحوهما.

الواو یطرد زیادته فی غیر الاول مع ثلاثه اصول فصاعدا نحو عروض عصفور قرطبوس و حنطاو عظیم البطن به خلاف ورنتل الشر و الامر العظیم.

النون یطرد زیادته فی بابی الانفعال و الافعنلال و نحوهما و یغلب زیادته فی موضعین 1 فیما اذا وقع آخر الکلمه بعد الف زائده قبلهما ثلاثه اصول فصاعدا نحو سکران و قبان دویبه و زعفران 2 ما اذا وقعت ثالثه ساکنه بعدها حرفان او اکثر نحو شرنبث القبیح الاسد قلنسوه و جعنظار قصیر الرجلین عظیم الجسم به خلاف عرند الشدید من کل شی ء فان نونه و ان کانت زائده و لکن یعرف زیادتها من جهه الاشتقاق لانه من العرد بمعنی الصلب لا من جهه غلبه زیادتها فی هذا الموضع.

الیاء یغلب زیادته اذا کان مع

ثلاثه اصول فصاعدا نحو یلمع بمعنی السراب و فلیق بمعنی باطن عنق البعیر و خیتعور بمعنی السراب ایضا و لیالی و سلسبیل.

الهاء زیدت فی جمع ام امهات و فی باب اراقه اهراق یهریق اهراقه بمعنی اراق یریق اراقه و فی الوقف علی ما مر.

الالف یطرد زیادته فی غیر الاول مع ثلاثه اصول فصاعدا نحو حمار سرداح بمعنی الضخم من کل شی ء و ارطی شجر ینبت فی الرمل و قبعثری بمعنی العظیم الشدید

البحث 3

الخروج عن الاصول اذا کان بعض الزوائد فی کلمه و لم یکن فی موضعه الذی تغلب زیادته فیه و کان الامر بحیث لو حکم باصاله ذاک الحرف لخرجت الکلمه عن ابنیه الاسم المجرد حکم بزیادته و ذلک مثل التاء فی ترتب بمعنی الثابت و تتفل ولد الثعلب و مثل النون فی کنتال القصیر و کنهبل شجر من اشجار البادیه لعدم وزن فعلل فی الرباعی المجرد و فعلل و فعلل فی الخماسی المجرد فالاولان مزیدا الثلاثی و الاخیران مزیدا الرباعی به خلاف کنهور و هو العظیم من السحاب فانه کسفرجل و قس علی ذلک غیر ما ذکر من الامثله.

تتمه اذا کان فی کلمه ثلاثه اصول فصاعدا و ضوعف بعض اصوله ای کرر فالمکرر زائد غالبا نحو قردد و هو الارض المستویه اصله قرد و مرمریس و هو الداهیه اصله مرس و نحو عصبصب بمعنی الشدید اصله عصب و نحو ذلک به خلاف زلزله و نحوه اذ لا یبقی فیه بعد حذف المضاعف ثلاثه اصول ثم التضعیف یکون للالحاق غالبا فلنبحث عن الالحاق و احکامه بالاجمال

الفصل 6 فی الالحاق و احکامه

المدخل

الالحاق زیاده حرف او حرفین فی کلمه لتلحق بکلمه اخری اکثر حروفا و تصیر مثلها فی عدد الحروف و نوع الحرکات و یشملها حکمها من کیفیه تصریف الماضی و المضارع و الامر و اسمی الفاعل و المفعول و المصدر و غیره ان کانا فعلین و من التصغیر و التکسیر و غیرهما ان کانا اسمین و الملحق به اسم رباعی و للالحاق ثلاثه احکام

تکون الزیاده للالحاق اذا لم تکن تلک الزیاده فی ذلک الموضع مطرده لافاده معنی فلا تکون زیاده الهمزه فی افعل التفضیل و زیاده المیم فی المصدر و اسماء الزمان و

المکان و الاله للالحاق و ان صارت الکلمه بهما کالرباعی فی الحرکات و السکنات و التصغیر و الجمع و غیر ذلک

حق الالحاق ان یکون بالمجرد فالثلاثی یزاد فیه حرف واحد و یلحق بالرباعی او حرفان و یلحق بالخماسی نحو کوثر و الندد بمعنی الشدید الخصومه و الرباعی یزاد فیه حرف واحد و یلحق بالخماسی نحو جحنفل الغلیظ نعم یجوز الالحاق بالمزید فیه ایضا بشرط ان یزاد فی الملحق ما زید فی المزید فیه بعینه نحو شیطن تشیطن الحاقا بتدحرج

الملحق لا یدخله الادغام و لا الاعلال لانکسار الوزن معهما الموجب لزوال الغرض فلا یدغم نحو قردد و مهدد اسم امراه و الندد الشدید و یلندد بمعنی الندد و لا یعل نحو جهور و ترهوک و انما اعل نحو قلسی لان الاعلال جری علی آخره و لا یفوت الوزن باعلال الاخر قلبا و تسکینا کما انه قد یسکن بالوقف بلا باس و مما یتفرع علی ذلک ان نحو قمد القوی الشدید غیر ملحق.

تنبیه: لا یلزم ان یکون لاصل الملحق معنی کما لا معنی لککب و زنب فی کوکب و زینب ملحقین بالرباعی.

تتمه لا یکون فی اصول الرباعی و الخماسی تضعیف لثقلهما و ثقل التضعیف الا اذا فصل بینهما ای بین المثلین حرف اصلی نحو زلزله و سلسبیل و حدرد اسم رجل و دردبیس الداهیه فاذا التقی مثلان فی رباعی او خماسی فاحدهما زائد لا محاله ثم ان عرضهما الادغام لم یکن الزائد للالحاق نحو قنب ضرب من الکتان و علکد الشدید و قرشب سی ء الحال و الا فهو للالحاق نحو مهدد و غیره

السؤال و التمرین

ما هی طرق معرفه الاسم المزید فیه و ما هی حروف الزیاده اعط علی

کل مثالا.

رجوع الی ما سبق ما هی اقسام المصدر و ما هو المناط فی صوغ کل و ما هو اسم المصدر و ما هو الفرق ین المصدر و الفعل و بینه و بین الاسم.

الجامد ما هو و ما هو المشتق و ما هی اقسامه عرف کلا منها و اعط علیه مثالا.

الموصوف ما هو و ما هی الصفه و ما هی مواضع کل منهما.

بین ما یلی اقسام المذکر و المؤنث کیفیه معرفه المؤنث المعنوی علامات التانیث و موارد کل منها مواضع ما لا تفید التاء و الالف تانیثا.

ما هی الامور التی یثبت بها التصرف فی الاسم بین کلا منها بالاجمال.

ما هی اقسام المعرفه عرف کلا منها.

کم هی اقسام المبنی.

ما هی حروف الابدال و ما هی طرق معرفه الاسم المزید فیه و ما هی حروف الزیاده و ما هو الالحاق و ما هی احکامه.

الصرف ما هو و ما هو موضوعه.

تم الکلام بعون الله الملک العلام المنان المستعان و منه التوفیق و له الامتنان و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و اللعن الدائم علی اعدائهم اجمعین و الحمد لله رب العالمین