قسمت اول

درس یکم آغازِ راه

1.ویژگیهای نوشته خوب از حیث پیام

پیام و آیین نوشته

فصل یکم:درست بنویسیم]درس یکم:آغاز راه

پیام و آیین نوشته با آن که همه اجزای نوشته همچون تار و پود یک قالی در هم تنیده اند، می توان به هنگام نقد و ارزیابی آن، دو اقلیم را از هم بازشناخت; یکی گستره محتوا و پیام، و دیگری قلمرو قالب و آیین. از این رو، می توان ویژگی های نوشته خوب را نیز در این دو قلمرو ارزیابی کرد: پیام (محتوا) و آیین (قالب). البتّه پیام هر نوشته را می توان از جنبه های مختلف بررسی کرد. یکی از تقسیم بندی های مناسب و کاربردی، تقسیم پیام به چهار لایه معنایی(1) است.در این تحلیل، خواننده باید به هنگام مطالعه آثار ادبی چهارلایه معنایی را در آن ها جستوجو کند: معنای ظاهری. معنای اخلاقی. معنای تمثیلی یا نمادین. معنای روحانی یا عرفانی که متضمّن حقیقتی جاوید است. هنگامی می توان اثر ادبی را از لحاظ پیام و محتوا موفّق دانست که این چهار لایه معنایی در آن، به طور متوازن حضور داشته باشند و مفهومی اصیل و ارزشمند را بیان کنند.

1. ویژگی های نوشته خوب از حیث پیام یک. تناسب با مقتضیات زمان نوشته خوب باید با نیازهای روزگار خود همساز و دمساز باشد. گذشته از اصول ثابت اعتقادی و برخی احکام عملی که در همه روزگاران ثابتند، دیگر اصول و فروع را باید به تناسب مقتضیات زمان دریافت و به خواننده انتقال داد.

42.ویژگیهای نوشته خوب از حیث آیین

دو. هماهنگی با نیاز مخاطب نوشته خوب پیش از شکل یابی و استوار شدن، مخاطب خود را ارزیابی می کند. برخی از نیازهای مخاطب فطری اند، یعنی پاسخ گویی به آن ها عین تعهّد است; و برخی زاید و «نیازنما»یند. در نوشته خوب، خواننده باید پاسخ نیازهای فطری خود را بیابد، خواه علمی باشد و خواه احساسی، کاربردی، تفریحی، و جز آن ها. از این رو، پیش از دست بردن به قلم، باید بدانیم: -برای چه کسانی می نویسیم. آن کسان چه نیازهای فطری و اصیلی دارند. راه پاسخگویی به آن نیازها چیست. آن راه را چگونه با قالب و زبان گفتار خود هماهنگ و همنوا سازیم .

سه. اصالت و استواری مفهوم نوشته خوب باید مبانی و اصول خود را از سرچشمه ای وام بگیرد که تشنگی انسان و جهان را سیراب کند، نه آن که او را به امید آب به سوی سراب بکشاند. نویسندگانی که اصول فکری خویش را از شرق و غربِ اندیشه ای وام می گیرند، حتّی اگر مطلب خُنثا بنویسند -البتّه به اعتقاد ما، مطلب خُنثا وجود ندارد به هر حال روزی خواننده خود را به بیراهه می برند. هر نوشته ای ، با هر موضوع و فضایی، باید رو به قبله حقیقی داشته باشد و محراب عبادتی عاشقانه باشد.اگر نوشته ای از سرچشمه وحی خداوند و سنّت پاکان سیراب گردد، نیازهای فطری مخاطب را حتماً پاسخ می گوید. اگر می بینید که بیگانگان و نیز خودی های بیگانه پیمان، گاه در گرفتن مهار فکری جامعه پیشتازند، نه از آن رو است که برحقّند. این، از کم کاری و کم کوشی و کم حوصلگی بعضی از مؤمنان اهل قلم است! در این میان، باید دقّت ورزیم که به نام دین، هر تر وخشکی را بر سفره اندیشه مردم ننشانیم و تا اطمینان نیافته ایم که سخنی ریشه در وحی خداوند و سنّت پاکان دارد، آن را به قلم نیاوریم، حتّی اگر میان دینداران مشهور باشد .

2. ویژگی های نوشته خوب از حیث آیین

یک. درست نویسی

دو. شیوا نویسی نوشته خوب باید هم بر پایه قواعد و هنجارهای شناخته شده ادبی استوار باشد و هم دلکش و شیوا

5محورهای اصلی نگارش

جلوه کند. درستی سخن در دانش های دستور زبان،لغت، بافت شناسیو ساخت شناسی ارزیابی می گردد. از این رو، نوشته درست آن است که با معیارهای این چهار دانش برابری کند. نیز برای شیوانویسی (فصیح و بلیغ نویسی) راهکارهایی یافت می شوند که در دانش های معانی، بیان، بدیع، و سبک شناسی مطالعه می گردند. در اثر حاضر می کوشیم که راهکارهای درست نویسی وشیوانویسی را مرور کنیم. البتّه وظیفه این اثر، ارائه خطوط اصلی است تا مشتاقان، به فراخور حال و توان، آن ها را پی گیرند و تجربه نمایند. ناگفته نگذاریم که معمولاً جز با درست نویسی، شیوانگاری ممکن نیست. برخی بر این عقیده اند که کسی با آموختن قواعد درست نویسی، بهویژه دستور زبان، نویسنده نمی شود. ما نیز با این گروه همنواییم، امّا نباید از این مقدّمه درست به نتیجه ای نادرست رسید. آموختن قواعد درست نویسی، برای نویسنده شدن «کافی» نیست، امّا مسلّماً «لازم» است.مشکل امروز ما این است که قواعد درست نویسی را بَد می آموزیم، یعنی آن ها را به مثابه ضوابطی خشک و غیر کاربردی تعلیم می دهیم. هر نویسنده خوب باید قواعد را فراگیرد تا هم از راهی کوتاه به مقصد برسد و هم بتواند پشتوانه اصولی و استدلالی برای کار خود فراهم آورَد و هم در آموزشِ سبْک و شیوه خویش به دیگران موفّق باشد. محورهای اصلی نگارش یک. پرسش های اساسی پیش از نگارش نویسنده باید پیش از دست به قلم بردن، به این چهار پرسش اساسی پاسخ دهد و به تناسب پاسخی که برای آن ها می یابد، گام در میدان بگذارد:

یکم. چه می نویسیم (؟): در این گام، باید موضوع را به خوبی بشناسیم و قلمرو آن را معلوم کنیم. نیز در نظر بگیریم که آنچه می نویسیم برخاسته از تعهّدی مؤمنانه است یا نه; و اگر نیست، بکوشیم تا همین گام اوّل را متعهّدانه برداریم.

دوم. چرا می نویسیم (؟): آیا در پی اثبات مدّعایی هستیم یا وصف رویدادی یا گزارش تجربه ای؟ این، بر زبان نگارش و شیوه داخل شدن به بحث و بیرون آمدن از آن کاملا اثر می گذارد.

سوم. برای که می نویسیم (؟): مخاطب خود را، خواه حاضر و خواه غایب، خوب بشناسیم و مقتضیات روحی او را بفهمیم و آن گاه دست به قلم ببریم.

چهارم. در چه وضعیّتی می نویسیم (؟): وضعیّت ما و روزگار ما چه اقتضا می کند; برای انجام دادنِ کار خویش چه اندازه مهلت داریم; اثر ما در چه محیطی به دست مخاطب می رسد; مصلحت های واقعی که

6به خاطر آن ها باید تعدیلی در اثر خود پدید آوریم کدام هایند؟این ملاحظات را نیز باید در نگارش اثر مورد نظر قرار دهیم.

دو. برای نگارش چه باید کرد؟

یکم. خواندن و اندیشیدن: هر نویسنده ای باید هر روز صفحه ای به صفحات خوانده خویش بیفزاید و تا واپسین روزهای زندگی، این راه را ادامه دهد. این که چه بخوانیم، تابع آن است که در کدام ساحت قلم می زنیم و بیش تر به کدام سمت روی داریم. البتّه یک کار برای همه نویسندگان ضرورت دارد: خواندن آثاری که ذوق ادبی را دامنه می بخشند و زوایای ذهن انسان را از پرتو باریک اندیشی و آفرینش صورت های زیبا روشن می سازند. در این میان، آثار امروزی همانند رمان و شعر نو، در کنار آثار ارجمند کهن، باید در فهرست مطالعه نویسنده جوان قرار گیرند.

دوم. نوشتن و نوشتن و نوشتن: فراموش نکنید که اگر نویسنده حتّی یک روز از قلم زدن دست کشد، ذائقه هنری خود را به اندازه همان یک روز دچار افسردگی می کند. نکته مهم این است که هرگز صرفاً منتظر سفارش کار نگارشی نباشیم. بخشی از زندگی هنرمند باید وقف گرایش های والای هنری اش شود، حتّی اگر در لحظه، کسی مشتاق و خریدار اثرش نباشد. البتّه در این باره، نباید افراط کرد و در بند خیال واهی «هنر برای هنر» اسیر شد. نویسنده باید به نیازهای اصیل جامعه خود عنایت ورزد و به قدر لزوم، آن نیازها را پاسخ دهد، به طوری که نه صرفاً چشم به راه سفارش باشد و نه یک موجود عزلت گزیده وامانده در حصار خویش.

سوم. رعایت مراحل نگارش: (1) تفکّر: در این مرحله، نویسنده در باره موضوع نوشته و زمینه های مرتبط با آن به تأمّل و بررسی می پردازد. این تأمّل، شامل یک حرکت درونی و روحانی منظّم و عمیق است. آغاز این حرکت، پی گیری مسأله هایی است که در ذهن محقّق طرح شده اند. نویسنده درباره این مسأله ها به طرح سؤال های درونی می پردازد و پاسخ های گوناگونی را برای آن ها فرض می کند. سپس این سؤال ها و پاسخ ها را در ذهن خود می کاود و مجموعه ای از پیش فرض ها و زمینه های ذهنی را فراهم می آورد. مثلاً نویسنده ای از خود می پرسد: «چرا اسلام، در بُعد اجتماعی، چنان که باید، معرّفی نشده است؟»; «چرا عالمان بزرگ مسلمان، بیش تر درون گرا بوده اند؟»; «چرا امروز برخی روشنفکران مسلمان برآنند که دین را از جنبه اجتماعی و دنیا گَردانی اش بپیرایند؟»; و... طرح مجموعه این پرسش ها به ضمیمه تأمّلات درباره پاسخ آن ها، فرایندی است که گاه سال ها ذهن نویسنده و پژوهنده را به خود مشغول می دارد و مسیر مطالعات و کاوش های او را رقم می زند. پیشنهاد ما این است که همواره خطوط اصلی این تأمّلات در برگه هایی مرتّب ثبت شود و حتّی در

------

(1)(1 منبع اصلی) احمد سمیعی: آیین نگارش/9 18.

7طول سالیان، به گونه ای منظّم مضبوط گردد تا در مرحله تهیّه طرح از آن بهرهوری شود.

(2) تهیّه طرح: طرح چهارچوبی است برای نوشته که در آن، چشم انداز راه آینده نویسنده روشن می شود. این چهارچوب همانند یک فهرست تفصیلی است، با این تفاوت که فهرست پس از آماده سازی نوشته گرد می آید و طرح، پیش از آن. حاصل تأمّلات نویسنده در باره موضوع و مسائل پیرامون آن، در طرح متجلّی می شود. تنظیم طرح بر این اصل استوار است که هر نوشته خوب نیازمند یک «پِیرنگ» است. پیرنگ(1) رابطه علّی و معلولی و ارتباط منطقی میان اجزای هر اثر را تأمین می کند. این ارتباط باید به گونه ای باشد که بفهمیم از کجا شروع می کنیم و به کجا می رویم و چرا می رویم. در همان مثال مورد نظر (بُعد اجتماعی اسلام) پس از طرح سؤال های اصلی و جستوجو در پاسخ های آن ها که به مرحله «تفکّر» مربوط می شد، اکنون نوبت پی ریزی طرح است. مثلاً نویسنده ممکن است در نتیجه آن تأمّلات، به چنین نظام و پیرنگی برسد: دین، اجتماعی است، نه فردی. اسلام، دین اجتماعی است. مسلمانان از بُعد اجتماعی اسلام غافل مانده اند. این چهارچوبِ نخستین در تأمّلی بیش تر به اجزایی تقسیم می شود که البتّه باید میان آن ها رابطه علّی و معلولی و کلّی و جزئی برقرار باشد. به بعضی از این اجزا اشاره می کنیم: دین، اجتماعی است و نه فردی: انسان موجودی است اجتماعی. دین، برنامه زندگی انسان در جهان است. اسلام نیز اجتماعی است و نه فردی: اسلام دارای احکام و دستورهای اجتماعی است. احکام فردی اسلام با احکام اجتماعی آن ارتباط کامل دارد. پیشوایان اسلام سیره اجتماعی داشته اند. مسلمانان از بُعد اجتماعی اسلام غافل مانده اند: چرا مسلمانان به عزلت گراییده اند؟ چگونه می توان با این انحراف مبارزه کرد؟ به تدریج، این چهارچوب جزئی گسترش می یابد و جزئی تر می شود. باز باید به همان ارتباط منطقی کاملاً توجّه داشت. مثلاً ذیلِ این عنوان که «چرا مسلمانان به عزلت گراییده اند» می توان این محورها را نگاشت:

قسمت دوم

8( فیش) گردآوری می شوند. یعنی در این مرحله، باید اطّلاعات کاملاً جزئی و دقیق و بر اساس سیر پیش بینی شده در طرح تهیّه شوند. به این منظور، حتماً باید از برگه پژوهشی استفاده شود. در این برگه ها، هم موضوعات و زیرموضوعات عنوان مناسب می یابند و هم مآخذ ذکر می شوند. پس از تهیّه همه برگه ها، کار دسته بندی و تنظیم آن ها آغاز می شود. از آغاز نباید شماره مسلسل برگه ها را تعیین کرد، بلکه پس از اتمام برگه برداری، برگه های هم موضوع، به تناسب طرحِ پیش بینی شده، کنار هم قرار می گیرند و با رعایت سیر منطقی و توالیِ زنجیره ای، شماره گذاری می شوند. به این ترتیب، موادّ خام اثر به صورت کامل و منظّم فراهم می آید. البتّه برای حفظ ترتیب برگه های مرتبط، لازم است شماره ابتدایی یا خام در طول کار بر هر برگه ثبت شود. در این جا، یک برگه پژوهشی نمونه، البتّه در قطع کوچک تر از حدّ معمول، معرّفی می شود و در قلمرو همان مثال پیشین تنظیم می گردد. شماره خام و مسلسل را به صورت فرضی نهاده ایم:

موضوع کلّی: اسلام، دین اجتماعی است.

شماره خام:1/67

شماره مسلسل:102

موضوع جزئی: شاهد قرآنی

مأخذ: التّبیان،3/

588. در سوره مائده، آیه 67 آمده است: یا اَیُّها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ. ای پیامبر آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است [به مردم برسان; و اگر چنین نکنی، رسالت او را ادا نکرده ای. این آیه، «آیه تبلیغ» نام دارد و متکلّمان ومفسّران شیعه و نیز برخی اهل سنّت آن را

موضوع کلّی:

شماره خام:2/67

شماره مسلسل:103

موضوع جزئی:

مأخذ: درباره امامت علی (علیه السلام) و واقعه غدیر خم می دانند. آنچه از این آیه و آیه بعد مورد نظر ما است، شأن نزول آن است که از مسائل مهمّ اجتماعی و سیاسی است. در شأن نزول این آیه از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام)روایت شده است: چون به رسول خدا (صلی الله علیه وآله)وحی شد که علی (علیه السلام) را به جانشینی خود بگمارد، حضرت نگران بود که مبادا این امر بر گروهی از صحابه گران آید، پس خداوند این آیه را برای تشجیع آن حضرت در قیام به این امر نازل کرد.

9چند نکته درباره برگه پژوهشی(= فیش): اندازه مناسب برگه 1712سانتی متر است. حتماً فقط بر یک روی برگه بنویسید تا هنگام تنظیم دچار زحمت و سر درگمی نشوید. برای پرهیز از اسراف، پشت برگه ها را به پژوهش و تألیفی دیگر، در زمانی متفاوت، اختصاص دهید. در مرحله شماره گذاری خام، برگه های مرتبط را با ممیّز شماره گذاری کنید; مثلا اگر برگه 105، خود، دارای شش برگه مرتبط باشد، آن ها را با 1/105 و 2/105 و... شماره نهید. تا پیش از تنظیم نهایی برگه ها، شماره مسلسل را ثبت نکنید. شماره های دارای ممیّز را در مرحله شماره گذاری مسلسل به عدد صحیح و متوالی تبدیل کنید. برای آسانی دسته بندی برگه ها، می توانید برای هر موضوع کلّی و جزئی رمزی تعیین کنید تا به هنگام دسته بندی، برگه های دارای شماره رمز یکسان را پیش هم گذارید و نیازمندِ خواندن همه عبارات ناظر به موضوعات نباشید. برگه های پژوهشی را هرگز و به هیچ بهانه نابود نکنید. گاه پس از سال ها به دلیلی ناچار می شوید به برگه ها مراجعه کنید. در مرحله نگارش مُفاد برگه ها، قواعد نگارشی و ویرایشی را رعایت کنید تا سپس در تهیّه سیاهه دچار زحمت فراوان نشوید. فقط نام اختصاری مأخذ را در برگه ثبت کنید. در مأخذنامه انتهای اثر، نام کامل مأخذ را بیاورید. از تطویل در مأخذدهی نیز بپرهیزید. مثلاً به جای نشانی زیر، همان را بنویسید که در برگه نمونه ثبت کرده ایم: شیخ طوسی: التّبیان فی تفسیر القرآن، ج3، ص 588.

(4) تهیّه سیاهه نوشته: سیاهه، متن اصلی هر اثر است. این متن را می توان از دو طریق فراهم آورد: پالایش و اصلاح و کنار هم نهادن برگه های پژوهشی; یا دوباره نویسی برگه ها و تبدیل آن ها به شکل سیاهه غیر برگه ای. توضیح آن که اگر نویسنده به قدر کافی توانا باشد، می تواند برای صرفه جویی در وقت، همان برگه های پژوهشی را که سامان یافته و شماره مسلسل خورده اند، پیاپی بچیند و در حدّ فاصل های لازم، عبارات و مطالب مورد نیاز را اضافه کند و عنوان (= تیتر)های اصلی و فرعی را نیز ثبت کند. این روش تنها در صورتی مفید است که بنا باشد متن به حروف نگاری سپرده شود. امّا چنانچه قرار باشد متن به صورت دستنویس عرضه گردد مثلاً نخست به نظر کسی یا جمعی برسد یا به صورت دستنوشته تحقیقی به استادی ارائه گردد دیگر نمی توان از آن روش استفاده کرد، بلکه باید مطالب برگه ها را به شکل سامان یافته به برگه های سیاهه منتقل کرد. در هر صورت، سیاهه باید با رعایت همه قواعد نگارشی و ویرایشی و با توجّه به اصول چینش

10

مطلب و پاراگراف بندی تنظیم شود. بهویژه، توصیه می شود که در سیاهه، چه لا به لای سطرها و چه در حاشیه ها، فضای کافی برای اصلاح و ویرایش بعدی منظور گردد.

(5) نقد و نظر و بازبینی: نویسنده خوب همواره از شتاب آلودگی می پرهیزد. یکی از اصول پیشرفت در نویسندگی، همین است که نویسنده مرتّباً خود را مِحَک زند و پس از تهیّه سیاهه، آن را به دقّت بازبینی کند و نواقص و نقائص کار خود را بیابد و در صورت نیاز، با اهل نظر به رایزنی پردازد.

(6) ویرایش نهایی : اگر نویسنده ای توان ویرایش دارد، می تواند ویراستار اثر خود باشد. امّا معمولا لازم است که حتّی نویسندگان توانا، آثار خود را به قلم ویراستار دیگری بسپارند; ویراستاری که توانایی اش را به اثبات رسانده باشد.

(7) پاکنویس: اگر ویرایش سبب شود که سیاهه دچار شلوغی و نابسامانی ظاهری گردد، باید پاکنویس شود تا تمیز و خوانا جلوه نماید. معمولاً لازم نیست که همه بخش های سیاهه پاکنویس شوند، بلکه پاکنویس بعضی صفحات یا برگه ها که بیش تر دچار خط خوردگی شده اند، کفایت می کند.

سه. انتخاب ساختمان و منطقِ نوشته پس از پاسخ دادن به پرسش های اساسی پیش از نگارش و نیز با عنایت به مراحل نگارش می توان دست به قلم برد. به هنگام تدوین سیاهه که مهم ترین مرحله نگارش است، باید توجّه کنیم که موضوع و فضای کار ما بیش تر با چه ساختمان و منطقی سازگار است. برای مرتّب کردن موادّ فراهم آمده، معمولا یکی از این دو منطق و ساختمان را می توان برگزید:

یکم. ساختمان مرحله ای.

دوم. ساختمان مفهومی.

در «ساختمان مرحله ای»، نوشته سیری خاص را دنبال می کند; از قبیل سیر زمانی و سیر مکانی. امّا در «ساختمان مفهومی»، پایبند چینش طبیعیِ مراحل و دنبال کردن یک سیر معیّن نیستیم; بلکه ممکن است به تبعیّت از منطق مفهومیِ اثر، سیر ترتیبی را در هم بریزیم، مثلا رخدادی از قرن سیزدهم را پیش از رخدادی از صدر اسلام بیاوریم. ساختمان مفهومی، بیش تر از آنِ نوشته های تحلیلی و علمی است. امّا ساختمان مرحله ای با نوشته های گزارشی و وصفی سازگارتر است. گاه می توان در مقالات، با ظرافت و هنرمندی، گونه ای آمیزش میان این دو ساختمان پدید آورد. در ساختمان مفهومی، می توان ترتیب های منطقی متفاوتی را بسته به موضوع و فضا و زبان و سبْک کار برگزید; همچون: حرکت از ساده به مشکل، حرکت از مقدّمات به نتیجه، تعریف بر پایه اوصاف و خواص، حرکت از اجمال به تفصیل، حرکت از انگیزش به پاسخ دهی، و حرکت از جزء به کل.

11

آزمون

1 . چهار لایه معنایی هر پیام کدام هایند؟

2 . ویژگی های نوشته خوب از حیث پیام را نام ببرید و هر یک را به کوتاهی توضیح دهید .

3 . در موضوع «سبب پیشرفت اسلام در جهان» طرحی تنظیم کنید .

4 . در همان موضوع، ده برگه پژوهشی(= فیش) را کامل کنید .

5 . هفت مرحله نگارش، به ترتیب، کدام ها هستند؟

6 . با راهنمایی استاد، کتابی را برگزینید و طرح و همچنین ساختمان آن را ارزیابی و نقد کنید .

قسمت اول

درس دوم دستور زبان (1)

حروف الفبای فارسی درست نویسی دستوری، از پایه های نویسندگی است. نویسنده خوب باید با قواعد دستور زبان مادری خویش به خوبی آشنا باشد و آن ها را محترم بشمارد. تنها در این هنگام، می توان ادّعای پاسداری از زبان و مرزهای آن را صادقانه شمرد. از آن جا که هدف این مجموعه، آشناسازی مخاطب با بنیان های نویسندگی است، در این مبحث نیز مختصرنویسی را اصل می شماریم و جویندگان دانش بیش تر را به کتاب های کامل دستور زبان رهنمون می گردیم. این چکیده، مجموعه بنیان های دستوری را شامل است و می تواند برای مرور یک دوره دستور زبان فارسی به کار آید. پیش از بیان قواعد فشرده دستوری،ذکر مقدّمه ای در باب حروف زبان فارسی بجا است.

1. فارسیِ امروز از سی و سه حرف ترکیب می یابد که به ترتیب چنینند: ا ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غف ق ک گ ل م ن و ه ی

2. از این تعداد، هفت حرف مخصوص زبان عربی اند، یعنی اگر در واژه ای باشند، آن واژه عربی است که به فارسی وارد شده است: ث ح ص ض ط ظ ع

13

فارسی راه یافته، مانند «مقاله» یا از ترکی مغولی، مانند «اتاق».

4 . چهار حرف پ، چ، ژ و گ در عربی نیستند. پس واژه ای که دارای این حرف ها است، یا فارسی است یا از زبانی غیر عربی به فارسی راه یافته است.

5 . بیست و یک حرف دیگر میان فارسی و عربی مشترکند.

6 . تفاوت همزه و الف در فارسی از این قرار است: همزه حرکت می پذیرد و همواره در آغاز کلمه فارسی می آید، امّا الف حرکت نمی پذیرد و در میان یا پایان کلمه می آید. اگر همزه در میان یا پایان کلمه ای باشد، یا آن کلمه عربی است، مانند«شأن»; و یا فارسی است که به غلط نوشته شده، مانند«پائین» و «آئینه» که درستشان «پایین» و «آیینه» است.

7 . تا سده هفتم قمری، حرف ذال (ذ) پس از «ا» و«و» و «ی» و نیز یکی از حرف های حرکت دار، قرار می گرفت، مانند «شَنیذ» و «گنبذ»; وحرف دال پس از حرف های بی حرکت یا غیر از آن سه حرف می آمد. امّا پس از سده هفتم، این تفاوت از میان رفت و ذال به شکل دال خوانده و نوشته شد. تنها در بعضی کلمات فارسی ذال باقی مانده، مانند «آذر»، «گذشتن»، و «گذاشتن».

8 . های مَلفوظ(=های اَصلی) جزء اصلی کلمه است و در آغاز و میان و پایان واژه قرار می گیرد، همچون : هُما، مِهر، ماه. امّا های غیر مَلفوظ (=های بیان حرکت= های وَصلی) تنها در پایان کلمه می آید و جزء اصلی آن نیست، بلکه فقط بر حرکت دار بودن حرف پیش از خود دلالت می کند، مانند «جامه». گاه نیز در آخر واژه ای، حرف کاف بوده که حذف شده و به جایش های غیر ملفوظ نهاده اند، مثل «کارنامه» که در اصل «کارنامک» بوده است. گهگاه هم های غیر ملفوظ پسوند است، همچون: «چشمه»،«دندانه»، «روزه».

9 . هرگاه همزه و الف با هم می آیند، به صورت آ نوشته می شوند; پس آ حرفی جداگانه نیست.

10 . اگر در میان کلمه، ن پیش از ب قرار گیرد، می توان آن را م خواند، همچون:«شنبه» و «اَنبان». امّا اگر در پایان کلمه چنین شود، معمولاً هم در خواندن و هم در نوشتن ن به م تبدیل می شود و ب حذف می گردد، مانند«دُم»، «خُمْ»، و «سُم» که در اصل، «دنب»، «خُنب»، و«سُنب» بوده اند.

11 . واوی که نوشته می شود ولی خوانده نمی شود، «واو مَعدوله»(=واوِ اِشمامِ ضَمّه) نام دارد و تنها پس از حرف خ می آید، مانند«آبخوست (= جزیره)»، «خویش»، «خواهر»، و «خورد». واو معدوله در قدیم تلفّظ خاصّی داشته و چون از آن به حرف دیگر عُدول می کرده اند، آن را معدوله خوانده اند.

12 . تشدید مخصوص زبان عربی است. واژه های فارسی که اکنون مشدّد خوانده می شوند، در اصل بدون تشدید هستند و مناسب تر است که همین گونه خوانده شوند: «دوم»، «سوم»، «اره»، «بره»، «فرخ».

13 . تنوین نیز مخصوص عربی است و به هیچ واژه غیر عربی نباید تنوین داد.

14 . گاه به ضرورت شعری و غیر آن، حرفی حذف می شده است، مانند «چَه» (=چاه)، «آوا»(=آواز)،

14

«شتر»(=اُشتر). این کار «تخفیف» نام دارد. .

5. گاه حرفی به حرف دیگر تبدیل می شده است. این کار را «اِبدال» می گویند. برخی حرف های ابدال شده را در این واژه ها می توان دید: «آمیز=آمیغ»، «پیروز=فیروز»، «پارس= فارس»، «فروز=فروغ»، «باز=واز»، «اَلوند=اَروند»، «کَژ=کَج»، «زرتشت=زردُشت»، «اَست=هَست». .

6. در بعضی واژه ها، جای دو حرف عوض می شده است. این کار را «قَلب» می نامند. «هَگِرز= هرگز»، و «استخر= استرخ» نمونه هایی از قلب هستند. .

7. منظور از «اَبْجَد»، ترتیب حروف بیست و هشت گانه عربی با نظم خاص است: «ابجد هَوّز حُطّی کلمن سعفص قرشت ثخذ ضظغ». این حرف ها هر یک نماینده عددی هستند. اکنون از حروف ابجد گهگاه در عنوان بندی ها استفاده می شود، امّا در گذشته معمولاً «مادّه تاریخ» را با ابجد نشان می داده اند; یعنی برای نمایاندن تاریخ یک رویداد، کلمه یا عبارت یا جمله ای را به پیروی از ترتیب ابجدی وضع می کرده و آن را به خاطر می سپرده اند. مثلاً نام عظیمِ «علی» به ترتیب ابجد برابر است با 110; و تاریخ گشایش مجلس شورای اسلامی برابر است با «مَظهر عَدل علی» (=1359 خورشیدی). این بنده ناتوان هم برای همان مناسبت، البتّه به حَسَب سالِ قمری (=1400قمری) این مادّه تاریخ را بر نهاد: «مظهر عدل قائم». .

8. هر یک از صداهای کلمه را واج می نامند. واج، آوایی است که می تواند در هر ساخت آوایی، جانشین آوای دیگر شود و آن ساخت را به ساخت دیگر تبدیل کند. مثلاً واجِ /د/ می تواند در ساخت آوایی «بار»، جانشین آوای «ر» شود و آن را به ساخت «باد» تبدیل کند. در نوشتار، معمولاً هر واج را با یک حرف الفبا نشان می دهند. زبان شناسان هر واج را بین دو نشانه ممیّز وهر حرف را بین دو گیومه قرار می دهند. مثلاً /ب/ یک واج فارسی است و «ب» یک حرف الفبای فارسی. گاه به ازای یک واج، چند حرف در نوشتار وجود دارند. مثلاً به ازای واج /س/ در زبان فارسی، سه حرف «س»، «ص»، و«ث» یافت می شوند. گاه نیز به ازای چند واج، فقط یک حرف وجود دارد. مثلاً به ازای واج دوم در کلمه /تور/ و واج اوّل در کلمه /وام/ فقط یک حرف «واو» در زبان فارسی یافت می شود. گاه هم برای یک واج هیچ حرفی وجود ندارد. مثلاً به ازای واج دوم در کلمه /کشت/ هیچ حرفی وجود ندارد و به ناچار باید با اِعراب نشان داده شود. .

9.هر واژه از واحدهایی تشکیل می شود که به آن ها تکواژ می گویند. مثلاً واژه «دانش آموز» ازسه تکواژ دان، ِ ش، و آموز درست شده است. پس تکواژ، واحد معنی داری است که به واحدهای معنی دار کوچک تر بخش پذیر نباشد. تکواژها را به دو دسته آزاد و وابسته تقسیم می کنند. تکواژ آزاد، خود، یک کلمه مستقل است، مانند دان و آموز در

15

یک.فعل

مثال مزبور. تکواژ وابسته، باید همراه تکواژ آزاد به کار رود، مانند ِ ش در همان مثال. یک.فعل فعل واژه یا واژگانی است که یکی از این پنج معنا را در زمان گذشته، حال، یا آینده نشان می دهد: انجام دادن یا انجام شدنِ کاری: من خداوند خود را به جان می پرستم. صورت پذیرفتن کاری: باز موضوع کلام فراموش شده است. رخ دادن حالتی: دلم برای جبهه تنگ شده است. پذیرفتن حالتی: انقلاب عمق یافت. بودنِ چیزی: راه دیگری در پیش است. مفاهیمی که در هر فعل وجود دارند، از این قرارند: معنا (یکی از معانی پنجگانه بالا) زمان (ماضی، مضارع، مستقبل) شخص (اوّل شخص، دوم شخص، سوم شخص) تعداد(مفرد و جمع). فعل یا خاص است یا غیر خاص. فعل غیر خاص یا معین است یا ربطی.

فعل خاص فعلی است که صرف می گردد، یعنی به شش ساخت زیر تبدیل می شود: اوّل شخص مفرد(برمی خیزم)، دوم شخص مفرد(برمی خیزی)، سوم شخص مفرد(برمی خیزد). اوّل شخص جمع(برمی خیزیم)، دوم شخص جمع(برمی خیزید)، سوم شخص جمع(برمی خیزند).

قسمت های اصلی فعل: بُن + شِناسه.

بُن جزء ثابتی است که مفهوم اصلی فعل را نشان می دهد. هر فعلی دارای بُن است.

شناسه جزء متغیّری است که شخص و تعداد فعل را نمایان می کند. گاه پیش می آید که فعل دارای شناسه نباشد. مثال: شنیدم، شنیدی، شنید شنیدیم، شنیدید، شنیدند. در این مثال، شنید بُن است و اجزای دیگر، شناسه اند. بُن، خود، دو گونه است: بُن ماضی، بُن مضارع.

------

1. از رنجی که می بریم 44.

2. تا پیروزی 77. (3)

3. فریاد روزها 32.

16

قسمت دوم

انواع فعل از لحاظ مفهوم:خبری،انشایی

بُن ماضی در فعل های ماضی و مستقبل، و برخی اسم ها و صفت ها، حضور دارد. مثال: آمدی، خواهد آمد،آمدن، پیش درآمد. بُن مضارع در فعل های مضارع و اَمر، و برخی اسم ها و صفت ها، حضور دارد. مثال: میرود، رو، روش. از بُن می توان ساخت های گوناگون اسمی یا صفتی پدید آورد. به این مثال ها بنگرید: ساخت های اسمی یا صفتی از بُن ماضی: خریدار، خورده، آفریدگار، دویدن، دیدبان، ساختمان، برآورد، درآمد، سررسید،زد و خورد،گفتوگو. ساخت های اسمی یا صفتی از بُن مضارع: دونده، دانا، آموزگار، خواهان، توانگر، پذیرش، اندیشه، سازمان، خوراک، اندیشناک، کشاکش،سوز و گداز. مصدر اسمی است که از میان چهار مفهوم فعل، فقط اوّلی (= معنا) را دارد و از سه مفهوم دیگر (= زمان، شخص، تعداد) بی نصیب است. ساخت مصدر چنین است: بُن ماضی + َ ن. مثال: برخاستن.

انواع فعل از لحاظ مفهوم: خبری، انشایی فعل خبری از تحقّق یکی از معانی پنجگانه فعل خبر می دهد، خواه در گذشته، خواه اینک، و خواه آینده. امّا فعل انشایی درباره تحقّق یکی از آن معانی پنجگانه تقاضایی می کند. فعل اَمر از این قبیل است.

انواع فعل خبری از لحاظ زمان: ماضی، مضارع، مستقبل بر اساس این دو نوع دسته بندی(مفهومی و زمانی)، فعل را به چهار گونه اصلی تقسیم می کنند: ماضی، مضارع، مستقبل، اَمر. فعل ماضی نشان می دهد که آغاز تحقّق معنای فعل (= یکی از پنج معنایِ پیشگفته) در زمان گذشته است.

انواع فعل ماضی یک. مطلق: وقتی سر و صداها خوابید، برگشتمبه اصفهان. دو. استمراری (می + ماضی مطلق): با تک تک سلّول هایش، خدا را حس می کرد.

------

1. از رنجی که می بریم / 39.

2. کنار رود خیّن/ 141.

17

سه. نقلی (ماضی مطلق + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ اَستن): نیمروزی را تو در سپیده دمِ ما گذرانده ای.

چهار. نقلی مستمر (می + ماضی نقلی): علی(علیه السلام) هر شب با چاه راز می گفته است.

پنج. بعید (ماضی مطلق + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ بودن): پیامبر اینک در قبله گاه خویش نشسته بود.

شش. اَبعَد (ماضی بعید + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ اَستن): مرحوم کاشانی مشعل مبارزه شیعی را پیش تر روشن کرده بود. پیش از او هم آیت اللّه مدرّس این مشعل را روشن کرده بوده است.

هفت. التزامی (ماضی مطلق + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ باشیدن): من که عیب توبه کاران کرده باشم بارها توبه از می، وقت گل، دیوانه باشم گر کنم (حافظ) هشت. ملموس (فعل معین ماضی همان صیغه از مصدرِ داشتن + ماضی استمراری): داشتم می دویدم که خمپاره ای پیش پایم بر زمین خورد. فعل مضارع نشان می دهد که آغاز تحقّق معنای فعل، در زمان حال یا آینده است.

انواع فعل مضارع یک. اِخباری (می + بُن و شناسه مضارع): یاد حسین می افتدو احساس می کند سقف حسینیّه بر سرش هَوار می شود. دو. التزامی (ب + بن و شناسه مضارع): اکنون، من این همه تنهایی را به کجا ببرم؟ سه. ملموس (فعل معین مضارع همان صیغه از مصدرِ داشتن+ مضارع اِخباری): ساعت ها است که دارم انتظار می کشم.

------

1. پیامبر/ 19.

2. بهشت ارغوان/ 130.

3. نخل های بی سر/ 106.

4. کشتی پهلوگرفته/ 47.

18

تقسیم فعل از لحاظ ساختمان...

فعل مستقبل نشان می دهد که آغاز تحقّق معنای فعل، در زمان آینده خواهد بود. مثال: در تنهاییِ بی تعارف، مهمان دلمان خواهیم بود.

فعل اَمر نشان می دهد که تحقّق معنای فعل طلب شده است. مثال: از ناله مرغ چمن، از بانگ اذان خیز! این فعل گاه با یک باء (= باء زینت) همراه است. باید دانست که فعل نهی، نوعی خاص از فعل نیست، بلکه شکل منفیِ فعل امر است که با افزودن علامت ن بر سر فعل امر پدید می آید.

تقسیم فعل از لحاظ ساختمان یک. ساده: مولای ما در میان این جمع چون شمعی می تابد.

دو. پیشوندی (پیشوند + قسمت اصلی): سال ها دریچه زخم را فرو بستم.

سه. مرکّب (اسم + قسمت اصلی): سرانجام، نیم دیگر صورتش را نشان می دهد.

چهار. پیشوندی مرکّب (اسم + پیشوند + قسمت اصلی): مردان حقیقی از جهاد سر برمی آورند.

پنج. گروه فعلی (ترکیبی از حرف اضافه و اسم و قسمت اصلی): در راه خدا هرگز از پا ننشین! راه تشخیص فعل مرکّب از فعل ساده چنین است: در فعل مرکّب، جزء غیر صرفی (= بخشی که صرف نمی شود) دارای نقش نیست; امّا در فعل ساده، کلمه ای که قبل از فعل قرار می گیرد، دارای نقش و معمولاً مفعول است. مثلاً «خانه ساختم» فعل مرکّب نیست، زیرا کلمه «خانه» دارای نقش است، یعنی مفعول است برای «ساختم»(= خانه را ساختم). «کتاب خواندم»، «فیلم دیدم»، «ناهار خوردم»، و

------

1. تا پیروزی/ 79.

2. کلّیّات اقبال/ 473.

3. آمرزش/ 46.

4. نافله ناز/

115.

5. بار دیگر شهری که دوست می داشتم/ 88.

19

تقسیم فعل از لحاظ نیاز به مفعول

«مدرسه رفتم» نیز فعل مرکّب نیستند، زیرا در سه نمونه اوّل، کلمات قبل از فعل دارای نقش مفعولی هستند و در نمونه چهارم، کلمه قبل از فعل نقش متمِمی دارد. امّا در فعل هایی چون «زمین خوردم»، «پدید آمد»، «ناله کردی»، و «یاد گرفتی» جزءهای غیر صرفی دارای نقش نیستند. مثلاً «زمین خوردم»، معادل نیست با «زمین را خوردم». پس فعل های اخیر، مرکّب هستند. گفتنی است که مصدرهای عربی معمولاً در زبان فارسی به صورت جزء غیر صرفی در فعل مرکّب به کار می روند، همچون: «تحصیل کردم»، «وصف کردی»، و «استعفا کرد». با آن که مثلاً مصدر عربی «تحصیل»، خود، به معنای «حاصل کردن» است، می توان فعل مرکّب «تحصیل کردم» را صحیح دانست، زیرا اکنون در زبان فارسی چنین کاربردی عُرفی گریزناپذیر شده است.

تقسیم فعل از لحاظ نیاز به مفعول یک. لازم; که به مفعول نیاز ندارد: از دکتر اجازه گرفتمو باز راهیِ جبهه شدم.

دو. متعدّی; که به مفعول نیاز دارد: حاجی گلابی، با مشک گلابش، سنگرها را غرق گلاب می کند.

سه. دو وجهی; که گاه به صورت لازم و گاه متعدّی به کار می رود: ای دل! اگر می شکنی، بیصدا بشکن. (وجه لازم) هرگز دلی را نشکن. (وجه متعدّی) گاه فعل لازم در معنای متعدّی به کار گرفته می شود; و البتّه این غلط است: سروده های سپهری شعر عرفانی ایران را به شعر امروز جهان می پیوندد. صحیح: پیوند می دهد. متعدّی ساختنِ مصدرِ فعل لازم گاهی از این طریق ممکن است: بُن مضارع + آنْدن یا آنیدن. مثال: آیا یک انسان اندیشه مند می تواند خالی از هر تصوّر دیگر، آرزوی خود را بشناسد و تفسیر کند و بشناسانَد؟ (ازمصدرِ شناساندن) آن قدر اسب را دوانیدکه از نفَس افتاد. (از مصدرِ دوانیدن).

------

1. تا پیروزی/ 97.

2. با سرودخوان جنگ در خطّه نام و ننگ/ 42.

3. سهراب، مرغ مهاجر/ 82.

4. فریاد روزها/ 15.

20

* آزمون

1. تفاوت همزه و الف چیست؟

2. «واو معدوله» را تعریف کنید و چهار کلمه را ذکر کنید که دارای واو معدوله باشند.

3. کدام یک از واژه های

سه.صفت.

قسمت اول

درس چهارم:دستور زبان(3)

درس چهارم دستور زبان (3) سه. صفت صفت کلمه ای است که پیش یا پس از اسم می آید تا یک ویژگی یا مفهوم برای آن بیان کند. تفاوت صفت و مضافٌ الیه این است که می توان صفت را به موصوف نسبت داد، امّا نمی توان مضافٌ الیه را به مضاف منسوب ساخت. مثلاً می توان گفت: «انقلاب جاوید است»(انقلابِ جاوید); امّا نمی توان گفت: «انقلاب، ایران است»(انقلابِ ایران). از لحاظ مکانِ قرار گرفتن، صفت دو نوع است: پیشین و پسین. صفت های پیشین، پیش از اسم می آیند و صفت های پسین، پس از اسم. هر گاه صفت به جای اسم بنشیند و دارای موصوف نباشد، کارکرد اسم را پیدا می کند: آیا هنوز ریزش بارانبر گونه هایت، تو را شاداب می کند؟ اسمی که پیش یا پس از صفت قرار می گیرد و صفت، ویژگی آن را بیان می کند، موصوف نام دارد.

اقسام صفت از این قرارند:

یک. بیانی.

دو. شمارشی.

سه. اشاره.

چهار. پرسشی.

پنج. مبهم.

شش. تعجّبی.

------

1. بار دیگر شهری که دوست می داشتم/65.

31

یک. صفت بیانی صفت بیانی ویژگی اسم را از بُعدی خاص نشان می دهد و اقسام مهم آن عبارتند از: ساده، فاعلی، مفعولی، نِسْبی.

صفت بیانی ساده تنها بر چگونگی موصوف دلالت می کند: عموحسن... یک مؤمن واقعیاست و یک انسان حقیقی.

صفت فاعلی نشان می دهد که موصوف کننده کاری است. بعضی ساخت های صفت فاعلی از این قرارند: بن مضارع + َ نده: رزمنده. این ساخت معمولاً بر شغل و پیشه دلالت می کند و نوعاً ناپایدار بودنِ وصف را نشان می دهد. بُن مضارع + آن: دعاگویان. این ساخت را «صفت حالیّه» نیز می نامند، زیرا بر ناپایدار بودنِ وصف دلالت می کند. بُن مضارع + آ: شنوا. این ساخت برابر است با «صفت مشبّهه» در عربی و معمولا پایداریِ وصف را می رساند. بُن ماضی یا بُن مضارع یا اسم+ آر: خواستار،خریدار، پرستار، دوستار. بُن ماضی یا بُن مضارع یا اسم + گار: آفریدگار،پرهیزگار،یادگار. بُن ماضی یا بُن مضارع یا اسم + گر: رُفتگر،توانگر،خُنیاگر. اسم + بن مضارع: حق جو،طاقت سوز،گُل فروش. توضیح: گاه پیش می آید که ساختِ «اسم+ بن مضارع» معنای صفت مفعولی دارد، همچون زرکوب(جلد زرکوب)، دستباف (فرش دستباف)، اسرارآمیز(قصّه اسرارآمیز)، دست آموز(پرنده دست آموز)، دلپذیر (کتاب دلپذیر).

صفت مفعولی نشان می دهد که موصوفْ مفعول است. ساخت این صفت چنین است: «بن ماضی متعدّی + های غیر ملفوظ + شده»، مانندِ گرفته شده،دیده شده .گاه جزءِ شده حذف می شود و گاه نیز هاء حذف می گردد، مانند اشک آلود (= اشک آلوده شده). البتّه گاه بُن ماضی لازم در ساختِ مزبور به کار می رود. باید دقّت داشت که در این حال، دیگر صفت مفعولی ساخته نمی شود، بلکه صفت فاعلی به دست می آید: رفته،گذشته، آمده،خُفته،مُرده،شوریده،گریخته،نشسته، ایستاده.

------

1. با سرود خوان جنگ در خطّه نام و ننگ/19.

2. مثلاً«سامع» یعنی شنونده و «سمیع» یعنی شنوا; «باصر» یعنی بیننده و «بصیر» یعنی بینا; «عالم» یعنی داننده و «علیم» یعنی دانا.

32

صفت نِسبی موصوف خود را به چیزی، کسی، یا جایی نسبت می دهد. تابعیّت ها و بسیاری از نام های خانوادگی به همین گونه بیان می شوند: رضایی،ایرانی. ساختِ صفت نسبی معمولا چنین است: «اسم + ی یا ین یا ینه یا های غیر ملفوظ یا آنه»: زرهی،سیمین،زرینه،بهاره،مردانه. این ساخت نیز گاه به کار می رود: اسم عربی + آنی: روحانی،ربّانی. نکته: در تشخیص اقسام صفت، نباید تنها به ساختِ صفت نظر داشت، بلکه معنی را نیز باید در نظر گرفت; زیرا برخی از ساخت ها مشترکند. مثلا گرفتار با آن که ساخت صفت فاعلی دارد، از لحاظ معنا صفت مفعولی است; پس باید آن را صفت مفعولی دانست.

درجه های صفت بیانی یک. صفت مطلق: این صفت هیچ گونه مقایسه ای را دربر نمی گیرد.

دو. صفتِ برتر (= تفضیلی): این صفت نشان می دهد که موصوفِ آن در داشتن یک ویژگی، از موصوف های مورد سنجش، و نه همه موصوف های موجود در دایره بحث، برتر است. نشانه این صفت، تَر است که پس از صفت می آید: امّا حزن پیامبر در این مصیبت، اندوهی است ژرف تر.

سه. صفت برترین (= عالی): این صفت نشان می دهد که موصوفِ آن در داشتنِ یک ویژگی، از همه موصوف های موجود در دایره بحث برتر است. نشانه این صفت تَرین است که بعد از صفت می آید: این، صفحات تابناک نوشته های اخلاقی است که نیرومندترینانگیزه آرامش خاطر بشردوستان دلسوز است. نکته نگارشی) صفت برترین به سه حالت می آید: صفت برترین با حرفِ آخرِ ساکن + موصوف جمع = معنای جمع: محمّد(صلی الله علیه وآله) و علی(علیه السلام) برترینْ انسان هابودند. برخی، این کاربرد را نادرست می دانند. امّا باید دانست که اگر موصوف های مورد سنجش، خود، همرتبه، و نسبت به دیگر اعضای مجموعه برتر باشند، این کاربرد درست است. صفت برترین با حرفِ آخرِ ساکن + موصوف مفرد = معنای مفرد: محمّد(صلی الله علیه وآله) برترینْ انسان بود. صفت برترین با حرفِ آخرِ مکسور + موصوف جمع = معنای مفرد: برترینِ انسان ها.

------

1. زنی به نام زینب/15.

2. فریاد روزها/35.

33

معمولاً این شکل به نحو نادرست به کار می رود و کسره آن حذف می شود، در حالی که معنای مفرد مورد نظر است. مثال نادرست: محمّد(صلی الله علیه وآله) برترینْ انسان ها بود. مثال درست: محمّد(صلی الله علیه وآله) برترینِ انسان هابود. پس اگر معنای مفرد مورد نظر باشد، باید شکل های دوم و سوم را به کار بُرد; و اگر معنای جمع مورد نظر باشد، باید از شکل اوّل استفاده کرد.

دو. صفت شمارشی صفت شمارشی صفتی است که نشان می دهد موصوفِ آن شمارش شده است. این صفت دوگونه دارد: ساده، ترتیبی.

صفت شمارشی ساده تنها تعداد موصوف را بیان می کند و پیش از موصوف می آید: در آسایشگاه خود، یک رادیو کوچک جیبی داشتیم که خیلی برایمان ارزش داشت.

صفت شمارشی ترتیبی ترتیب و جایگاه قرار گرفتن موصوف را نشان می دهد. ساخت این صفت چنین است: صفت شمارشی ساده + ُ م یا ُ مین. این صفت با علامت ُ م معمولا پیش از موصوف قرار می گیرد وبا علامت ُ مین پس از موصوف می آید: روز سومخرداد در عملیّات بودیم. (سوم = سه + ُ م) در سومینکنگره بین المللی یهود، از ابراهیم پورداوود دعوت شد از اسرائیل دیدار کند.(سومین = سه + ُ مین) گاه میان صفت شمارشی و موصوف، «واحد شمارش مخصوص» قرار می گیرد. در این حال، واحد شمارش هم جداگانه موصوف است: در اتاق غذاخوری، دو نفرمرد جِنتِلمَن پشت میزی نشسته بودند. از آن جا که آشنایی با این واحدهای شمارش، گهگاه نویسنده را یاری می رساند، بعضی از آن ها را معرّفی می کنیم:

------

1. آزادگان بگویید/327.

2. کنار رود خیّن/70.

3. بوسه بر خاک پی حیدر/550.

4. کلبه عمو تُم/20.

34

قسمت دوم

اَصله: درخت باب: خانه، دکّان تا: بسیاری از چیزها تخته: قالی، پتو تن: انسان توپ: پارچه جلد: کتاب، دفتر جفت: کفش، جوراب حَلقه: چاه، قنات، فیلم، نوار دانه: غَلاّت، میوه، بسیاری از چیزها دست: قاشق، لباس، ظرف، بعضی بازی ها دستگاه: خودرو، بسیاری از ابزارهای صنعتی و وسایل خانه دوجین: بسته دوازده تایی از چیزی دهنه: دکّان رأس: گاو و گوسفند و مانند آن ها رشته: گردن بند، قنات، چاه زنجیر: فیل سر: عائله، گاو و گوسفند ومانند آن ها سنگ: آبِ آبیاری و آسیا شاخه: سیم، لوسْتر، نبات طاقه: شال، پتو، پارچه عَرّاده: توپِ جنگی فَروَند: چَرخبال(= هلی کوپتر)، هواپیما قَبضه: سلاحِ سَبُک قُرص: نان قطعه: زمین، فرش قِلاده: سگ و شیر و مانند آن ها قَواره: زمین، پارچه نُسخه: کتاب، رساله نَفَر: انسان، شتر سه. صفت اشاره صفت اشاره صفتی است که به موصوفِ خود اشاره می کند: این،آن،همین،همان،چُنین،چُنان، این قدر،این گونه. این کلمات اگر با موصوف همراه شوند، صفت اشاره اند; امّا اگر بدون موصوف بیایند، «ضمیر اشاره»اند. مثال برای صفت اشاره: اینکتاب از آنِ او است. مثال برای ضمیر اشاره: این، کتابِ او است. صفت اشاره معمولا پیش از موصوف قرار می گیرد: ناصر و همسنگرانش حالا به اینطرفِ شط آمده اند.

چهار. صفت پرسشی صفت پرسشی صفتی است که سؤالی را درباره موصوفِ خود مطرح می کند: چه،چقدر،کدام،

------

1. این واژه ساده است نه مرکّب; از این رو، کلمه جین به معنای نصفِ دوجین نادرست است.

3. نخل های بی سر/151.

35

چگونه، چند، چندمین. این صفت معمولا پیش از موصوف می آید: ای کاش ، اروند رود می گفت چهکسی فرمانش داد که تا آن شب، سکوت کند تا تو به مرز سلامت و پیروزی برسی.

پنج. صفت مبهم صفت مبهم صفتی است که یک ویژگی موصوف را به طور نامعیّن نشان می دهد: چند،بعضی،فلانی،هر،همه،دیگر،هیچ. مثلاً «چند» نشان می دهد که موصوفِ آن شمارش شده است، امّا این شمارش به نحو مبهم رخ داده است. این صفت معمولا پیش از موصوف قرار می گیرد: این اعتبارات لفظی هیچچیز را تغییر نمی دهند... .

شش. صفت تعجّبی صفت تعجّبی صفتی است که بیان کننده تعجّب درباره موصوفِ خود است: چه،چگونه،چقدر. این صفت پیش از موصوف می آید: ای یادگار رسول! زیستن بی تو چه سخت است! معمولاً صفت تعجّبی از لحاظ ظاهر با صفت پرسشی یکسان است و باید با توجّه به معنای آن در جمله، دریابیم که برای پرسیدن است یا تعجّب. گاه لحن جمله نیز مؤثّر است. مثلاً جمله زیر با دو لحن پرسشی و تعجّبی قابل خواندن است: این باغ چقدر زیبا است؟ این باغ چقدر زیبا است!

تقسیم صفت از نظر ساخت یک. ساده = صفتی که قابل تقسیم به جزءهای معنی دار یا اجزای معنی دار و معنی ساز نباشد.

دو. مرکّب = صفتی که دارای چند جزء معنی دار باشد یا از چند جزء معنی دار و معنی ساز ترکیب شده باشد: گلعذار،سنگدل،ششم (شش + ُ م)، اَمرداد (اَ + مرداد)، بخرد (ب + خرد)، بارور. برخی پسوندهای سازنده صفت مرکّب از این قرارند:

1. سان: فرشته سان = مانندِ فرشته.

------

1. تا پیروزی/38.

2. نظم نوین جهانی و راه فطرت/10.

3. کشتی پهلو گرفته/31.

36

2. آسا: رعدآسا = مانندِ رعد.

3. گونه: گُلگونه = مانندِ گُل.

4. گون: مهتابگون = مانندِ مهتاب.

5. فام: مینافام = به رنگِ مینا.

6. دیس: تَنْدیس = مانندِتَن(مجسّمه).

7. وَش: پَریوَش = مانندِ پَری.

8. سار: چشمه سار = جای چشمه های فراوان; دیوسار= مانندِدیو; رُخسار = قسمتِ رُخ.

9. مان: شادمان = دارای روحیّه شاد.

10. سیر: سردسیر = مکان سرد.

11. یار: هشیار = کمک گیرنده از هوش.

12. وار: دیوانهوار = مانندِ دیوانه; اُمیدوار = دارای امید; گوشوار = لایقِ گوش.

سه. گروه وصفی = صفتی که از یک هسته به اضافه یک یا چند وابسته ساخته شده باشد: نان به نرخ روزخور (هسته= خور)، تو دل برو (هسته = برو)، خوش آب و رنگ (هسته = خوش). نکته هایی در باره کاربرد صفت: یکم. معمولا میان موصوف و صفت کسره می آید. امّا گاه این کسره حذف می شود: پدرْبزرگ،آدمْ آهنی. دوم. در موصوف و صفت مفرد و نکره، مناسب تر است یای نکره به موصوف داده شود: به تر است قلم را با شعری پُر مغز(نه: شعر پُر مغزی) در مدح مولای متّقیان تطهیر کنیم. البتّه اگر موصوف جمع باشد، نه تنها مناسب تر، بلکه لازم است که چنین شود: به رسم سوغات، از میدان های مین آجین، اسباب بازی کودکانت را نیاورده ای. سوم. گاهی صفتی که از لحاظ نوع، پَسین است، پیش از موصوف می آید: پیرْمرد (در اصل: مردِ پیر)، سِیَهْ جامه (در اصل: جامه سیه)، سپیدبخت (در اصل: بختِ سپید). چهارم. صفت هیچ گاه به صورت جمع نمی آید. اگر چنین شود، باید دانست که آن کلمه دیگر صفت نیست، بلکه با ظاهر صفتی، کاربُرد غیر صفتی پیدا کرده است. در این حال، کلمه از لحاظ صرفی صفت نامیده نمی شود و نوعی دیگر از انواع کلمه شمرده می شود و معمولاً هم «اسم» است: در گورستانی که مردگانبرای زندگان ساخته اند، نشیمن نکنید.

------

1. بوسه بر خاک پی حیدر/582.

2. نافله ناز/92.

3. پیامبر/44. توضیح: «مرده» و«زنده» ساختِ صفتی دارند (بن فعل + ه)، امّا در این جا اسم هستند.

37

پنجم. در زبان پارسی، هرگز نباید از صفت مؤنّث استفاده کرد، زیرا برای هر موصوفی، خواه مذکّر و خواه مؤنّث، تنها یک نوع صفت به کار می رود. پس این نمونه ها نادرستند: همّت عالیه،مرقومه شریفه،اداره مربوطه،بازرسه محترمه،نامه های واصله،روزنامه جلیله، آموزش های لازمه، کاغذهای باطله.

38

* آزمون

1. تفاوت صفت و مضافٌ الیه چیست؟

2. اقسام صفت را نام ببرید و برای هر یک، دو مثال بزنید.

3. در متن زیر، انواع صفت (انواع شش گانه کلّی و همچنین اقسام مختلف آن، انواع کلّی) را مشخّص کنید: چهره دَرهم و غمگین جندب، با فرمان علی(علیه السلام) متبسّم شد. سپرش را در دست چپ گرفت. نیزه اش را با دست راست بالا آورد. چون جنگجویی کارآزموده که به همه فنون جنگ آشنا است، راست بر اسب نشست... هر دو سپاه یکدیگر را زیر باران گرفتند... جندب و یارانش در یک صف طویل، که از دو سو کشیده شده بود، چون موجی سهمگین که از دریا سر برآورَد و خود را به صخره های ساحل بکوبد، نخستین صف سپاه خوارج را دَرهم شکستند.

4. کدام جمله درست است؟ انسان برترینْ آفریده خداوند است. بسیجیان مخلص ترینْ بندگانِ خدایند. تقوا بِه ترینِ رهتوشه ها است.

5. در یک کتاب دلخواه، دَه صفت مرکّب بیابید و اجزای معنی دار یا معنی ساز آن ها را مشخّص کنید.

------

1. برگی در نسیم/100و101.

39

چهار.ضمیر

قسمت اول

درس ششم:دستور زبان(5)

درس ششم دستور زبان (5) هشت. جمله

جمله مجموعه ای است به هم پیوسته از کلمات که پیامی کامل و مستقل را بیان می کند. جمله دارای ارکان است و اَجزا. ارکان جمله آن هایند که اگر حذف گردند، ساختمان جمله فرو ریزد. اجزای جمله آن هایند که حذفشان به ساختمان جمله آسیبی نمی رساند. به این جمله عنایت کنید: بعد از مرگ پدرم، برادرم دوباره دستگاهِ کرباس بافی اش را به راه انداخت. ارکان این جمله، یعنی قسمت های اصلی و غیر قابل حذف آن، از این قرارند: «برادرم دستگاهش را به راه انداخت». (فاعل + مفعول + فعل) امّا این قسمت ها که برای افزودن مفاهیمی، به جمله اضافه شده اند، اجزای جمله اند: بعد از مرگ پدرم = قید زمان دوباره = قید تکرار کرباس بافی = مضافٌ الیه

اقسام جمله از لحاظ ارکان

یک. جمله با «فعل تامّ لازم» یا «فعل تامّ متعدّی مجهول» = نهاد (فاعل یا نایب فاعل)+ فعل: افسر بلند شد. (فعل تامّ لازم) حاج شیخ یک بار به وسیله افراد فرقه گمراه بهائیّت ربوده شد. (فعل تامّ متعدّی مجهول)

50

دو. جمله با فعل تامّ متعدّی معلوم = نهاد(فاعل)+ مفعول + فعل: انقلاب اسلامی ایران، نظم بین المللی دهکده جهانی را درهم ریخته است.

سه. جمله با فعل ربطی = نهاد(مُسندٌالیه) + مسند + فعل: سپیدای نگاه تو مشعلدار مشرق ها است. باید دانست که هر یک از این سه دسته، معمولا اجزایی می پذیرند از قبیل متمِّم، قید، بدل، و مضافٌ الیه. نمونه ای از افزایش این اَجزا را در مثال ابتدای همین بخش دیدید. هنگامی که جمله دارای اَجزا نیز باشد، ترتیب معمولی ارکان و اجزای جمله از این قرار است: نهاد و وابسته هایش + مفعول و وابسته هایش+ متمِّم و وابسته هایش + وابسته های فعل+ فعل. مثال: علی(علیه السلام)، اَبَر مرد تاریخ، گُلِ هستی اش را در ظلمتِ شب مظلومانه به خاک سپرد. نهاد: علی وابسته نهاد (بدل): اَبَر مرد تاریخ (مضاف و مضافٌ الیه) مفعول: گُل وابسته مفعول: هستی اش(مضافٌ الیه) متمِّم: ظلمت وابسته متمِّم: شب (مضافٌ الیه) وابسته فعل: مظلومانه(قید) فعل: به خاک سپُرد آنچه در بالا گفته شد، تقریباً صورتی پذیرفته شده است. امّا درباره قید باید گفت که مکان قید در جمله معمولاً تابع چهار عامل است و نمی توان قاطعانه مکانی معیّن را برای آن در نظر گرفت. آن چهار عامل عبارتند از: ضوابط دستور زبان، ذوق ادبی، سَبْک نوشته، و تأکید مورد نظر نویسنده. به این جمله بنگرید: در حیات رسول خدا، چند بارهجرت صورت گرفت. مکان قید را در این جمله از هر چهار جنبه مزبور بررسی می کنیم:

1. ضوابط دستور زبان:

از این لحاظ، قید می تواند در آغاز جمله یا پیش از «هجرت» و یا پس از آن باشد.

51

اقسام جمله از لحاظ پیام(=وجوه جمله)

2. ذوق ادبی:

از این جنبه، مکان قید به همان شکل که در جمله مزبور آمده مناسب ترین است.

3. سَبْک نوشته:

اگر نوشته از نوع مقالات و مطالب علمی باشد و رنگ خاصّ ادبی نداشته باشد، مکان قید به همین شکل مناسب است. ولی اگر چینش غیر مستقیم و سَبْک شکسته و نزدیک به گویش و نگارش محاوره ای مُراد باشد، مکان قید تغییر می یابد. مثلاً آهنگ جمله زیر با نوشته ای از نوع اخیر، مناسب تر است: در حیات رسول خدا، هجرت صورت گرفت، آن هم چند بار.

4. تأکید در نظر نویسنده:

از این نظر، مکان قید تابع مُراد نویسنده است. اگر تأکید بر تعداد باشد، قید مزبور در آغاز آن جمله می آید. اگر تأکید بر تعداد به ضمیمه رخ دادن عمل در دوران زندگی پیامبر گرامی باشد، قید در همان مکان می آید که نویسنده آورده است. اگر تأکید بر هجرت باشد، قید، بی درنگ پیش از فعل می آید.

اقسام جمله از لحاظ پیام (= وجوه جمله)

یک. خبری = جمله ای که به یکی از صورت های اِخباری یا التزامی و مثبت یا منفی، درباره تحقّق کار یا حالتی سخن می گوید: دست راستش را بالا آورد که ماه تابان بود. (صورتِ اِخباری مثبت) شاید به خوابِ شیرین، فرهاد رفته باشد (صورت التزامی مثبت)

دو. پرسشی = جمله ای که به وسیله آن، ظاهراً یا حقیقتاً درباره اَمری پرسش شود: ای استاد! تو کدام گُل بودی که رایحه ات به هر بار بوییدن خوش تر می شد؟(پرسش حقیقی) جمله هایی که فقط ظاهر پرسشی دارند و در حقیقت پرسشی نیستند، معمولاً حالت اِنکاری دارند (استفهامِ انکاری); آن هم انکاری که آمیخته با نوعی اعتراض است: هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَالنُّورُ؟ آیا تاریکی ها ونور یکسان هستند؟ در «استفهامِ اِنکاری»، سؤال کننده در جستوجوی جواب نیست، بلکه تنها می خواهد مخاطب را به تأمّل برانگیزد.

52

اقسام جمله از لحاظ چینش

جمله های پرسشی گاهی باکلمات مخصوص پرسش (آیا، کجا، چرا،...) همراهند و گاه فقط لحن پرسشی دارند و کلمات مخصوص پرسش در آن ها دیده نمی شود: مستشرق روسی مدّعی است که شاهنامه مطابق روح زردشتی سروده شده... پس تکلیف ما با آن همه ابیات شاهنامه در دفاع صریح از اسلام و ستایش اهل بیت چیست؟

سه. اَمری = جمله ای که به وسیله آن، درباره تحقّق کار یا حالتی درخواستی صورت پذیرد: این آیه روشن را به نظاره بنشینید. وجه اَمری شامل هر دو صورت امر و نهی (مصطلح در عربی) است. در جمله های امری خطابی، معمولا نهاد حذف می شود. مثلاً در جمله بالا، «شما» نهادِ محذوف است.

چهار. عاطفی = جمله ای که با آن، یکی از عواطف و احساسات انسانی بیان شود، از قبیل دعا، تحسین، تعجّب، آرزو، و افسوس: وَه که این سفر را... اینک با رهاوردی سرافکنده باز می گردم: سراسر اشک و آه و پشیمانی! نکته نگارشی: در پایان جمله های امریِ دارای تأکید و نیز همه جمله های عاطفی، آوردن نشانِ عاطفه (!) سزاوار است.

اقسام جمله از لحاظ چینش

یک. جمله مستقیم = جمله ای که ارکان و اجزای آن، در جای خود (طبق آنچه در ابتدای همین درس گفته شد) قرار دارند: شب ها ما را روی آسفالت داغ می خواباندند. [قید زمان + نهاد محذوف (آنان) + مفعول + حرف نشانه+ حرف اضافه و متمِّم+ فعل]

دو. جمله غیر مستقیم = جمله ای که یک یا چند رکن یا جزء آن جابه جا شده اند: مکّه پر است از کوه های سنگی کوچک و بزرگ. نظم موجود: نهاد + مسند + فعل + حرف اضافه و متمِّم نظم اصلی: نهاد + مسند + حرف اضافه و متمِّم + فعل (= مکّه پر از کوه های سنگی کوچک و بزرگ است.)

53

اقسام جمله های دارای فعل

اقسام جمله از لحاظ فعل

سه مثال زیر نیز نمونه هایی زیبایند از جمله های غیر مستقیم: ویلْ وادی ای است اندر دوزخ; فرو شود کافر بدو نگونسار، چهل سال پیش از آن که برسد به پایان او. به صحرایی رسیدیم که همه نرگس بود شکفته، چنان که تمامی آن صحرا سپید می نمود از بسیاریِ نرگس ها. این است آغاز و پایان کار عطّار. نکته نگارشی: کاربرد جمله غیر مستقیم معمولا برای تنوّع بخشیدن به نوشته است. البتّه از آن جا که چنین جمله ای، نوشته را به زبان محاوره نزدیک می کند، باید در کاربرد آن به سَبْک و حال و هوای اثر جدّاً توجّه داشت. در آثار جلال آل احمد، نمونه های مناسب از جمله غیرمستقیم، فراوان یافت می شوند.

قسمت دوم

اقسام جمله از لحاظ فعل

یک. جمله فعلی = جمله ای که دارای فعل تام است: او روز نوزدهم مهر در خرّمشهر به اسارت درآمده بود.

دو. جمله اِسنادی = جمله ای که دارای فعل ربطی است: پشتش گرم است به پیامبر.

سه. جمله بی فعل = جمله ای که فعل ندارد: تقدیم به: روان های فروزان و سینه های سوزان مصلحین. حذف فعل حتماً باید با قرینه لفظی یا معنوی، و یا ساختاری (= تابع عُرف زبان) باشد. توضیح این مبحث را در پایان همین درس می آوریم.

اقسام جمله های دارای فعل

یک. جمله ساده = جمله ای که دارای یک فعل است: از گریه شبانه تو به یاد گریه های شبانه حسین افتادم در فراق پیامبر.

54

جمله معترضه

اقسام جمله مرکب

دو. جمله مرکّب = جمله ای که دارای بیش از یک فعل است: آوای کوکوی ساعت دیواری اتاق از خانه اش در آمد و یازده بار نواخت. نکته نگارشی: هیچ زبانی از کاربرد جمله های مرکّب بی نیاز نیست. با این حال، باید کوشید که جمله های مرکّب، مختصر و روان باشند و طولانی و پیچیده نشوند. در مجموع، مناسب تر است که طول یک جمله از دو سطر تجاوز نکند.

اقسام جمله مرکّب

یک. ترکیب شده از جمله های کامل و می دانستیم که با نخستین چراغ، شادی ها همه باز خواهند گشت و ما بازخواهیم خندید.

دو. ترکیب شده از جمله های ناقص و کامل جمله ناقص آن است که به تنهایی دارای معنایی روشن و کامل نیست و معمولا به شکل جمله پیروبه کار می رود. در این حال، جمله کامل را جمله پایه می نامند. در این مثال، جمله یک خطّی پیرو و دو خطّی پایه است: پیش چشم آنان که کلمات پیامبر را می شنیدند، منظره باغ هایی جلوه کرد که در فرو دستِ آن ها، جویباران جاری است. جمله پایه مقصود اصلی نویسنده را بیان می کند، امّا جمله پیرو به جمله پایه وابسته است و معمولا مفهومی از قبیل علّت، شرط، نتیجه، زمان، و مکان را به آن می افزاید. جمله پیرو همواره ناقص است و معمولا با حرف ربط می آید. جمله پیرو گاه پیش و گاه پس از جمله پایه قرار می گیرد.

جمله معترضه جمله معترضه جمله ای است که حذف آن به مفهوم اصلی جمله آسیب نرساند. این گونه جمله معمولا مفهومی از قبیل دعا، آرزو، یا توضیح را به مفهوم اصلی جمله می افزاید و باید آن را بین دو خطّ تیره قرار داد: جمهوری اسلامی عمرش دراز باد ثمره خون شهیدان است.

55

حذف ارکان یا اجزای جمله

زیارتمان جای شما خالی بسیار دلچسب بود.[=جای شما خالی بود.]پدر پیامبر در ابواء جایی است بین مکّه و مدینه درگذشت. می گویند خدا دانا است که ققنوس هزار سال عمر می کند. جمله معترضه همان گونه که از نامش پیدا است باید «جمله» باشد. بنابراین، واحدهایی از نوشته که حذفشان به مفهوم اصلی جمله آسیب نرسانَد و در عین حال به شکل جمله نباشند، جمله معترضه نام نمی گیرند. از شکل های رایج چنین واحدهایی، عبارات رَبطی هستند. در مثال زیر، دو قسمت خمیده را نمی توان جمله معترضه نامید، زیرا با حرف ربطِ «که» شروع شده اند و هیچ جمله ای را نمی توان با حرف ربط «که» آغاز کرد: ما سرگردانان که همیشه جویای راه خلوت تری هستیم، هیچ روزی را در آن جا که روز پیش را به پایان رسانده ایم، آغاز نمی کنیم. همچنین نمی توان گفت که این دو جمله با صرف نظر از حرفِ «که»، جمله معترضه اند; زیرا در آن صورت، حذفشان به جمله اصلی آسیب می زند. مثلاً جمله مزبور به این صورت درمی آید: ما سرگردانان که هیچ روزی را در آن جا که آغاز نمی کنیم. می بینید که این جمله نادرست و بی معنا است. پس جمله هایی که با حرف ربط به جمله اصلی پیوسته می شوند، جمله معترضه نیستند; از همین رو، صحیح نیست که چنین جمله هایی را بین دو خطّ تیره قرار دهیم.

حذف ارکان یا اجزای جمله گاهی حذف بعضی ارکان یا اجزای جمله سبب می شود که جمله زیباتر شود یا مختصر و ساده گردد و خواننده آن را بیش تر بپسندد. گاه نیز حذف رکن یا جزء جمله، ضرورت دارد، زیرا عرف زبان چنین حکم می کند. روشن است که برای تشخیص چنین مواردی باید مطالعه کافی و ذوق وافی داشت. در این صورت، حذف رکن یا جزء جمله، به عنوان استثنا و نه قاعده، صحیح و پسندیده است. برای آن که حذف دارای ضابطه باشد، باید یکی از این سه قرینه (= نشانه و علامت) در جمله یافت شود:

یک. قرینه ساختاری(سیاقی): این قرینه بر اساس عرف زبان شکل می گیرد و تابع کاربردهای پذیرفته شده در زبان است: به چپ، چپ! (= به چپ بگردید، به چپ بگردید!) برپا! (= برپا بایستید!) ورود ممنوع (= ورود ممنوع است!)

56

چنین جمله هایی معمولاً تنها به کار می روند و قبل و بعد از آن ها عبارتی نیست که بتوان به قرینه آن، متوجّهِ حذف بخشی از جمله شد. آنچه در این گونه جمله ها قرینه است، نوع خاصّ کاربرد آن ها در میان مردم است.

دو. قرینه معنوی: این قرینه در عبارات قبل یا بعد از بخشِ حذف شده، وجود ندارد، امّا از معنا و مفهوم آن ها فهمیده می شود: سَرِ پُر گناهش بباید بُرید کسی پند گوید، بباید شنید (فردوسی) در بیت بالا، حرف ربطِ«اگر» از آغاز مصراع دوم حذف شده است. به کمک معنای شرطی بیت می توان فهمید که حرف حذف شده چه بوده است. همه بچه ها آمدند جز غوّاص های گُردان. در این مثال، از معنای کلّ جمله می فهمیم که جمله اصلی چنین بوده است: ... جز غوّاص های گُردان که نیامدند.

سه. قرینه لفظی: این قرینه در عبارات قبل یا بعد از بخشِ حذف شده، عیناً یا با شباهت وجود دارد: مسلمانان هر چه داشتند آورده بودند; شمشیر و نیزه و چند شتر و دو اسب. در این مثال، فعل «آورده بودند» در بخش دوم جمله تکرار نشده است، زیرا در بخش پیش وجود دارد. معبود من! در خلوت و در انجمن، در شب و در روز، در عیان و در نهان، و در شادمانی و سختی، یاد خود را در دل ما افکن. در مثال بالا، «یاد خود را در دل ما افکن» در بخش های آغازین تکرار نشده، زیرا در پایان آمده است. یک تن را دو عمل یا بیش تر نباید داد و همچنین، یک شغلْ دو فرد را. در این مثال نیز فعل «نباید داد» در انتهای جمله، به قرینه لفظی حذف شده است. همان گونه که در تعریف دیدید، گاه قرینه لفظی شامل عین لفظ مورد نظر نیست، بلکه لفظی شبیه کلمه محذوف را شامل می شود: آن آقا استاد دانشگاه بود و من همان آقا معلّمِ هشت نُه سال پیش [بودم].

57

تذکّر بسیار مهم درباره حذف ارکان و اجزای جمله این است که حذف بدون قرینه از ضعف های نوشته است. با وجود این، گهگاه در بعضی نوشته های خوب و زیبا نیز با حذف های بدون قرینه مواجه می شویم. باید توجّه داشت که این گونه نوشته ها از سَبْک و اُسلوبی خاص بهره مندند و در سایه بسیاری از عناصر، به زیبایی و روانی آراسته شده اند. پس نباید دیگر نویسندگان، بهویژه نویسندگانِ نوپا، چنان آثاری را دستاویز قرار دهند و از قواعد نگارش سرپیچی کنند. اکنون به نمونه ای از حذف بدون قرینه در یک اثر زیبا بنگرید: گاهی سراغ همدیگر را می گرفتیم. تنها یا با او و عیال [می رفتیم]. گاهی درد دلی[می کردیم]. گاهی مشورتی از خودش یا زنش[می خواستم]. از جنبه دیگر، فراوان دیده می شود که حذف در جمله لازم است، امّا نویسنده غفلت میورزد و حذف به قرینه را رعایت نمی کند. حذفِ شایسته آن است که موجب شود جمله ثقیل نشود و تکرارِ آزار دهنده در آن راه نیابد. بنگرید که در این جمله اگر نخستین فعل حذف می شد، چه اندازه مناسب بود: قاآنی از شعرای معروف است و همشهری سعدی و اهل شیراز است.

58

* آزمون

1. ارکان و اجزای جمله زیر را نشان دهید: رسول گرامی درسال چهارم هجرت، یهودیان بنی نضیر را به سبب پیمان شکنی، ازمدینه اخراج کرد.

2. برای هر یک از اقسام سه گانه جمله از لحاظ ارکان، مثالی از گلستان سعدی ذکر کنید.

3. در ترجمه قرآن از استاد عبدالمحمّد آیتی، برای هر یک از چهار نوع جمله از لحاظ پیام، مثالی بیاورید.

4. جمله غیر مستقیم چیست و به چه منظور به کار می رود؟ دو مثال از جمله غیر مستقیم در کتاب غربزدگی از جلال آل احمد بیابید.

5. متنی در موضوع (لَقَدْ خلَقْنَا الاِنْسان فی کَبَد) بنویسید و در آن دو جمله معترضه و سه نمونه حذف ارکان یا اجزای جمله را به کار برید.

6. در جمله زیر، چه ارکان یا اجزایی را می توان به قرینه حذف کرد؟ بر جریان هنر در هنرمند و بر جریان آن در تاریخ مروری شد; گرچه در این مرور، تاریخ ادبیّات ملّت ها را بررسی نکردیم و سَبْک های ادبی شرق و غرب را بازگو نکردیم.

قسمت اول

درس یازدهم:لغزشگاه های قلم(5)

درس یازدهم لغزشگاه های قلم(5) «حرف ربط» را در جای خود قرار دهیم حرف ربطِ «که» باید دقیقاً در جایی قرار گیرد که محلّ ارتباط میان دو واحد یا دو جمله است. تبیین این محل با عنایت به معنای جمله صورت می پذیرد. به این مثال عنایت کنید: این مرد بزرگ از علمی نبود که بهره ای نداشته باشد. با کمی دقّت معلوم می شود که از لحاظ مفهومی، این دو واحد به یکدیگر ربط یافته اند: «علمی نبود»، «این مرد بزرگ از آن علم بهره ای نداشته باشد». پس شکل صحیح آن جمله چنین است: علمی نبود که این مرد بزرگ از آن بهره ای نداشته باشد. همین ایراد در جمله زیر به چشم می خورد: ایمور از کاری نبود که سر در نیاوَرَد. صحیح: کاری نبود که ایمور از آن سر در نیاورَدَ. در جمله زیر نیز آنچه باید ادامه یابد «جستوجو» است نه «خصوصیّت ها». پس آوردن حرف ربط پس از «خصوصیّت ها» صحیح نیست. برای اصلاح این جمله نمی توان صرفاً جای حرف ربط را تغییر داد. ساختِ جمله به گونه ای است که برای اصلاح، باید در آن قدری تصرّف کرد: هدف بخش های مختلف این کتاب، تشویق خوانندگان به جستوجوی نکات برجسته و خصوصیّت هایی است کهاگر ادامه یابد، آنان را در یافتنِ یک شناخت یاری خواهد داد. صحیح: هدف بخش های مختلف این کتاب، تشویق خوانندگان به جستوجوی نکات برجسته و

93

خصوصیّت ها است; جستوجویی که اگر ادامه یابد، آنان را در یافتنِ نوعی شناخت یاری خواهد داد.

«حرف ربط» را تکرار نکنیم تکرار بیجای حرف ربط جمله را نازیبا می سازد و آهنگی نامطبوع به آن می بخشد. بنابراین، در مواردی که حذف حرف ربط «که» به جمله آسیب نمی زند، آن را باید حذف کرد. در مثال زیر، نخستین یا دومین حرف ربط را باید حذف نمود: صاحِب بن عَبّاد از او دعوت کرد که هرگاه که می خواهد، نزد او بیاید. در جمله زیر هم باید یکی از دو حرف ربط را حذف کرد، خواه حرف اوّل را، خواه حرف بعد را: ایمور را دعوت کرد که هر وقت که می خواهد به داروخانه بیاید. گاه نیز باید حرف ربط را حذف کرد و واژه ای مناسب تر جای آن نهاد تا هم تکرار رفع گردد و هم جمله زیبا شود. مثال: در این هنگام بود که بعضی عبارات معمّاگونه و مرموز را بیان نمود که خشم علمای بصره را برانگیخت. در این مثال، «که»ی دوم را به «واو» باید تبدیل کرد. «حرف اضافه» را به درستی به کار بَریم «حرف اضافه» در انسجام و زیبایی جمله نقش بسزا دارد. کاربرد نادرست حرف اضافه یا حذف بیجایِ آن، جمله را سخت آسیب پذیر می سازد. در مثال زیر، حرف اضافه مناسب، «برای» است نه «بر»: این، بر پاکیزگی شما اصلح است. نیز در جمله زیر، آوردن یک حرف اضافه برای سه کلمه، گرچه جمله را کوتاه ساخته، به آن آسیب زده است; زیرا حرف اضافه مناسب برای کلمه «تخصّص»، «در» است نه «به»: اهتمام و تخصّص و علاقه رضیّ الدّین بیش تر به پژوهش در ادعیه و زیارات بوده است. صحیح: اهتمام و علاقه رضیّ الدّین بیش تر به پژوهش در ادعیه و زیارات بوده و در آن تخصّص داشته است. از آن جا که در کاربرد حرف اضافه خطای فراوان رخ می دهد، در هشت مثال دیگر نمونه هایی از

94

حرف اضافه های نادرست را مرور می کنیم و شکل صحیح را نیز می آوریم: * در آیات قرآن بر[به] این حقیقت تصریح شده است. * جهان بر [به] این حقیقت اعتراف کرده که بسیج عالی ترین نیروی مردمی است. * بررسی و پاسخ به شبهه های مطرح شده. صحیح: بررسی شبهه های مطرح شده و پاسخ به آن ها. * تقویت و حمایت همه جانبه از جنبش های آزادی بخش. صحیح: تقویت همه جانبه جنبش های آزادی بخش و حمایت از آن ها. * اهتمام و برنامه ریزی اسلام برای سعادت انسان، ستودنی است. صحیح: اهتمام اسلام به سعادت انسان و برنامه ریزی اش برای آن، ستودنی است. * فقیه عادل شایسته رهبری بر جامعه است. صحیح: فقیه عادل شایسته رهبریِ جامعه است. * دین مجموعه اصولی است که برگزیدن و عمل کردن به آن ها ضامن سعادت فرد و جامعه است. صحیح: دین مجموعه اصولی است که برگزیدنشان و عمل کردن به آن ها ضامن سعادت فرد و جامعه است. * ممکن است نویسنده ما را به موضوعی علاقه مندیا بیزارکند. صحیح: ممکن است نویسنده ما را به موضوعی علاقه مند یا از آن بیزار کند. نکته دیگر در باب حرف اضافه این است که در زبان پارسی، به خلاف انگلیسی، نباید از دو یا چند حرف اضافه برای یک متمِّم استفاده کرد. چنین کاربردی با عُرف و ذوق ادبی ما سازگار نیست و باید از آن پرهیز کرد: من در و با انقلاب زیسته ام. با و برای مردم زندگی کن!

95

شکل مناسب این دو جمله چنین است: من در انقلاب و با آن زیسته ام. با مردم و برای آنان زندگی کن! حرف های عطف و فصل را درست بیاوریم در استفاده از این سه حرف باید دقّت داشت: و یا و یا. «و» برای پیوند دادن دو واژه یا عبارت و یا جمله است. «یا» برای جدایی نهادن میان آن ها به کار می رود. «و یا» هنگامی استفاده می شود که چند واحد با «یا» گسسته شده باشند و نوبت به واحد آخر رسیده باشد. در مثال زیر، استفاده درست از این سه حرف را شاهدید: التهابی درونی او را ناراحت می کند و ترسی یا خواهشی یا وحشت و هراسی و یا تمنّا و آرزویی او را در جذبه مخصوص خود فرو می برد. البتّه باید دقّت کنید که در این جمله، با چهار پدیده گسسته مواجهیم: ترس خواهش وحشت و هراس تمنّا و آرزو «نیز» را در جای خود آوریم واژه «نیز» هنگامی به کار می رود که ارتباط دو واحد یا جمله از نوع همسانی یا همجهتی باشد. در این حال، باید عنایت کرد که «نیز» دقیقاً در مکانی قرار گیرد که همسانی یا همجهتی مورد نظر است. در مثال زیر، نویسنده می خواهد بیان کند که دو کس به نام «رضیّ الدّین بن طاووس» مشهورند: نواده او نیزبه نام رضیّ الدّین بن طاووس مشهور است. امّا در مثال زیر، می خواهد بیان کند که نواده او هم همانند خودش مشهور است، بی آن که به همنامی آن دو اشاره نماید: نواده او به نام رضیّ الدّین بن طاووس نیزمشهور است.

«های غیر ملفوظ» را از «های ملفوظ» باز شناسیم «های غیر ملفوظ» یا «های بیان حرکت» همان «های چسبان آخر» است که نوشته می شود امّا تلفّظ

96

نمی گردد. بسیاری از مواردِ «های چسبان آخر» از همین نوعند. با این حال، خواه در عربی و خواه در فارسی، واژه هایی هستند که دارای های چسبانِ آخرِ ملفوظند; یعنی «هایی» که هم نوشته و هم خوانده می شود. با پژوهش در کتب لغت، باید میان این دو تفاوت نهیم تا از لغزش های گفتاری و نوشتاری دور مانیم. مثال: فرمانده اهل ایمان، علی است. از آن جا که بُن مضارع «دِه» دارای های ملفوظ است، نباید به هنگام اضافه، فرمانده را به شکل فرمانده (فرمانده ی) نوشت، زیرا «های» آن، خود، تلفّظ می شود و کسره می پذیرد، به خلافِ دیوانه، خانه، پروانه. از همین رو است که حاصل مصدر آن فرماندهی است، نه فرماندگی، به خلافِ دیوانگی.

در «استدراک» تکرار نورزیم «اگر چه» و «هر چند» و مانند آن ها واژه هایی شرطی اند که به تنهایی دارای معنای «استدراک» (= توهّم زدایی از کلام سابق) نیز هستند و هرگز روا نیست که پس از آن ها، از واژه استدراک، همچون «امّا» و «ولی» استفاده شود. این، خود، از نمونه های روشنِ «حَشْو» است. بنابراین، واژه «ولی» را در چنین جمله ای باید حذف نمود: هر چند قیام عاشورا جهانتاب است، ولی ابعاد آن هنوز ناشناخته مانده است. پیش تر، معمولاً چنین جمله هایی را درست می آورده اند. مثلاً در این جمله، پیش از «هنوز» و «از» نیاز به «ولی» نیست; و نویسنده نیز به درستی آن را نیاورده است: اگر چه دیرینه ام، هنوز جوانم; و اگر چه بی برگم، از خاندان بزرگم.

قسمت دوم

قواعد خاصّ یک زبان را بر زبان دیگر تحمیل نکنیم هرگز نباید قواعد زبانی را بر زبان دیگر تحمیل کرد، گرچه هر زبان بخشی از واژه های خام زبان های دیگر را پذیرفته است. پالایش و ترکیب بندی، کاری است که یک زبان طبق اصول خود انجام می دهد، هر چند مقداری از مواد را از زبان دیگر وام گرفته باشد. اینک به نمونه هایی از تحمیل بر زبان فارسی اشاره می کنیم، به این امید که در نوشته های ما از آن ها نشانی نمانَد: تنوین دادن به واژه های فارسی (یا غیر عربی); مثال: زباناً، تلفناً، گاهاً. افزودن علامت جمع عربی به واژه های فارسی (یا غیر عربی); مثال: پیشنهادات، گرایشات، کارخانجات، پاکات، بازرسین.

97

ساختن جمع مکسّر از واژه های فارسی; مثال: اَکراد، اَلوار(جمع لُر). به کار گرفتن ساخت «جمعِ جمع»; مثال: امورات، اسلحه ها، نذورات، وجوهات. افزودن علامت مصدر جعلی عربی به واژه های فارسی; مثال: خودیّت، دوئیّت، خوبیّت. جمع بستن صفت به تقلید از عربی; مثال: ائمّه معصومین، علمای اَفاضل. مؤنّث آوردن صفت به تقلید از عربی ; مثال: بازرس محترمه، نامه های وارده. ترکیب واژه فارسی با عربی به شیوه عربی; مثال : حسب الفرمان. آوردن صفت نسبی به شیوه عربی; مثال: نظامی گنجوی [گنجه ای].

«کسره پیوند» را بیجا نیاوریم هرگاه «حرف اضافه» واژه ای را به واژه دیگر پیوند دهد، به تنهایی برای ایجاد ارتباط میان آن دو کافی است. از این رو، افزودن «کسره پیوند» پیش از حرف اضافه هیچ توجیه ذوقی و ادبی ندارد و از آن باید پرهیز کرد. مثلاً نباید نوشت و خواند: زینت های جدایِ از بدن، تفاوتِ میان این دو گروه، عالمانِ آشنایِ به وضع زمانه، و طالبانِ تحقیقِ در این زمینه. شکل صحیح عبارات مزبور از این قرار است: زینت های جدا از بدن، تفاوتْ میانِ این دو گروه عالمانِ آشنا به وضع زمانه، و طالبانِ تحقیقْ در این زمینه. البتّه گاه حرف اضافه همراه کلمه بعد تشکیل دهنده صفت مرکّب است، یعنی در حقیقت کلمه قبل را به بعد اضافه نمی کند; مانندِ «مردانِ از خود رَهیده» و «نمازِ به قصد قُربت». در این دو مثال، «ازخود رهیده» و «به قصد قربت» برای «مردان» و «نماز» صفت شده اند. به عبارت دیگر، حرف «از» برای اضافه کردن «مردان» به «خود» و نیز حرف «به» برای اضافه کردن «نماز» به «قصد» نیامده اند. در این گونه موارد، قاعدتاً موصوف کسره می گیرد. پس باید به نوع کاربُرد کاملاً دقّت کرد. هر دو جمله زیر صحیح

98

هستند; در یکی حرف اضافه صفت نساخته و در دیگری ساخته است، لذا در یکی بدون کسره درست است و در دیگری با کسره: نمازْ به قصد قُربت باید خوانده شود. نمازِ به قصد قُربت، نماز حقیقی است.

تشدید تلفّظ شده و یای ناقص را همواره بیاوریم تشدید نماینده یک حرف است که به هنگام تکرار و ادغام، در واژه های عربی می نشیند. بنابراین، حذف تشدید از واژه های عربی رایج در زبان فارسی با هیچ میزان ادبی سازگاری ندارد. توصیه می کنیم که تشدیدها را همواره بگذارید، مگر آن که به دلیل قرار گرفتن حرف ساکن در پایان کلمه، تشدید تلفّظ نشود، همچون «حَق پرستی» و «تضادهای روحی»، به خلاف «حقِّ مادر» و «تضادِّ بزرگ». همین دقّت را درباره دیگر اجزای واژگان نیز باید روا داشت. مثلاً یای ناقص معمولاً به غلط آن را همزه می خوانند در کلماتی چون «اندیشه علی» و «پیمانه ولایت» حتماً باید آورده شود.

ظاهر واژه های عربی را با ذوق و قرائت پارسی سازگار سازیم واژه هایی که از زبان عربی به زبان پارسی راه یافته اند، باید با ذوق و ظرفیّت زبان پارسی سازگاری یابند. از این رو، تصرّف در شیوه نگارش یا تلفّظ آن ها، مشروط به پذیرش اهل ادب، جایز است; مثلاً بعضی از فتحه های زبان عربی، کسره خوانده می شوند، همچون : «مُطالِعِه» به جای «مطالَعَه». نیز برخی از الف ها که در عربی به شکل یاء می آیند (= الف مقصوره) به همان شکل الف نوشته می شوند، همچون: «طوبا» و «رحمان». با این حال، تأکید می کنیم که هرگونه تصرّف باید با ضابطه های ذوقی زبان پارسی سازگار باشد. به مناسبت، از این نکته نیز یاد می کنیم که تبدیل همزه یایی کلمات عربی به یاء، هموارهصحیح نیست، بلکه گاه درست و گاه غلط است. قاعده کلّی در این مورد چنین است: هرگاهقاطبه پارسی زبانان همزه یایی (= همزه روی پایه یایی) را به شکل یاء بخوانند، باید آن را به یاءتبدیل کرد، مانند «سایر»، «شقایق»، «حقایق»، «جَزایر»، «جایز»، «دایره»، «جایزه»، و «فایده».امّا هرگاه قاطبه پارسی زبانان چنان همزه ای را به همان صورت همزه بخوانند، تبدیل آن به یاءنادرست و خلافِ قاعده «برابریِ خوانش و نگارش» است، مانند «رئیس»، «نامرئی»، «قائم»،«شَعائر»، «حائل»، «زائر»، و «لئیم» که بسیار کم کسی آن ها را رییس، نامریی، قایم، شعایر، حایل،زایر، و لییم می خواند. پس کلمات دسته دوم را باید با همزه نوشت، همان گونه که با همزهخوانده می شوند.

99

مفرد و جمع را به درستی بیاوریم بعضی نهادها در حقیقت مفردند، امّا معمولاً فعل جمع برایشان به کار می رود. به عکس، بعضی نهادها جمع هستند، ولی با فعل مفرد می آیند. درباره دسته دوم، در نکته نوزدهم سخن گفته شد. درباره دسته اوّل باید گفت کلمات «هرکدام»، «هر یک»، و مانند آن ها معنای مفرد دارند و باید فعل مفرد برایشان آورده شود. پس چنین جمله ای نادرست است: هر یک از عالِمان بزرگ ما نمونه تقوا بوده اند [بوده است]. همچنین آن گاه که چند فردِ نهاد با «یا» از هم جدا می شوند، باید فعل مفرد به کار بُرد: حسن یا حسین(علیهما السلام) سِبط پیامبر نامیده می شود. امّا اگر از حرف «و» استفاده شود، فعل جمع به کار می رود: حسن و حسین(علیهما السلام) سِبط های پیامبر نامیده می شوند. همین حالت در مورد حرف های «با» و «و» صادق است: پیامبر(صلی الله علیه وآله) با یارانش به عیادت علی(علیه السلام) رفت. پیامبر(صلی الله علیه وآله) ویارانش به عیادت علی(علیه السلام) رفتند.

«هر» و «هیچ» را بجا به کار بَریم آن گاه که فعل جمله منفی است، باید ترکیب کلّی جمله نیز منفی باشد. مثلاً «هرگونه» برای جمله مثبت به کار می رود و در جمله منفی جایی ندارد; و به عکس. به این جمله عنایت ورزید: پزشکان نهایت لطف را به سهراب داشتند و از هرگونه مراقبتی فرو نمی گذاشتند. از آن جا که فعل جمله منفی است، باید سیاق و ترکیب جمله هم منفی باشد. پس یکی از دو شکل زیر صحیح است: ...و از هیچ گونه مراقبتی فرو نمی گذاشتند. ...و هرگونه مراقبتی را برایش انجام می دادند.

100

* آزمون

1. در یک صفحه از قابوس نامه، حروف ربط و اضافه را بیابید و آن ها را از لحاظ درستیِ کاربرد ارزیابی کنید.

2. در جمله زیر، به جای حرف ربط «که» حرف ربطی مناسب قرار دهید: او با خوشحالی مقام خود را پذیره شد و خود را برای پلنوم 14 آماده کرد که مقامش را تثبیت کند.

3. آیا کاربرد حروف اضافه در متن زیر درست است؟ آیا می توان حروفی دیگر نیز به جای آن ها به کار برد؟ آن ها که به تو ماری تقدیم می کنند، در حالی که از آن ها ماهی ای می خواهی، ممکن است چیزی جز مار برای پیشکش نداشته باشند. پس از سوی ایشان بخشندگی است.

4. جمله زیر را به نحوی اصلاح کنید که دو فعل کنار هم قرار نگیرند: برای پرهیز از درازگویی، وارد تشکیک هایی که در برهان نظم شده است، نمی شویم.

5. ده نمونه از کسره های پیوند بیجا را که در گفتار یا نوشتار رایجند، ارائه دهید.

6. عیب جمله زیر را بیابید و آن را اصلاح کنید: عارف گرچه با میزانِ برهان راه می سپارد، امّا در مقصد از افقی برتر به مسائلی که در دیدگاه خود دارد، نظر می کند.

7. جمله زیر را اصلاح کنید: از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده است: «چیزی را ندیدم مگر آن که خدا را پیش و همراه و پس از آن مشاهده کردم.»

101

معیار یکم:اصالت واژه

قسمت اول

درس سیزدهم:درست نویسی واژگانی(2)

درس سیزدهم درست نویسی واژگانی(2) از گرفتاری های رایج اهل قلم، تسلّط نداشتن بر فنّ اِملا است. همان قدر که «درست نویسی املایی» به یک نوشته آبرو می بخشد، «غلط نویسی املایی» نشان دهنده کم مایگی و بی دقّتی و سهل انگاری نویسنده است. به ویژه، نویسندگان جوان و پرحوصله باید با بردباری به آموختن روش درست املایی روی آورند و روا ندارند که غلط های املایی مایه کم اعتباری آثارشان شود. در این جا، فهرستی از برخی واژه های متشابه (= دارای تلفّظ یکسان، امّا با املا و معنای متفاوت) را می آوریم تا سرآغازی برای مطالعات جدّی املایی باشد. سپس به بعضی واژه های غیر متشابه نیز که معمولاً در املای آن ها خطا صورت می پذیرد، اشاره می کنیم، باشد که نویسندگان کوشا با مطالعه فرهنگ های لغت و نیز آثار معتبر نثر فارسی، این راه را جدّی و استوار دنبال کنند. سرانجام هم فهرست برخی ازغلط های مشهور را می آوریم.

فهرست برخی واژه های متشابه

آثِمْ:گناهکار

عاصِم:نگهبان

آجِل:آینده

عاجِل:شتابنده

آخِر: پایان

آخَر: دیگر

آذر:ماه شمسی

آزر:عموی ابراهیم(علیه السلام)

آقا:مرد

آغا:بانو، خانم

آمِر:امر کننده

عامِر:آباد کننده

اَبلغ:رساتر

اَبلق:سیاه و سفید

اَتباع:پیروان

اِتِّباع:پیروی کردن

109

اَتلال: توده های خاک و ریگ

اَطلال: ویرانه های بازمانده از جایی

اِثم: گناه

اِسم: نام

اَثمار: میوه ها

اَسمار: افسانه ها

احسان: نیکی کردن

اِحصان: زناشویی

اَحسَن: نیکوتر

احسنت: آفرین بر تو

اَخس: فرومایه تر

اَخص: خاص تر

اَخَوان: دو برادر

اِخْوان: برادران

اَذَل: خوارتر

اَزَل: زمان بی آغاز

اَضَل: گمراه تر

ارتجاع: پس رفتن، بازگشت به حال اوّل

ارتجاء: امیدواری

اَرض: زمین

عَرض: پهنا

عِرض: آبرو، حیثیّت

اِرضاء: خشنود کردن

اِرضاع: شیر دادن

اَزهر: نورانی تر

اَظهر: آشکارتر

اَساس: بنیاد، پایه

اَثاث: لوازم خانه

اَسرار: رازها

اِصرار: پافشاری

اَسفار: کتاب ها، نوشته ها سَفَرها

اِسفار: روشن شدنِ هوا

اَصوات: آوازها

اَسواط: تازیانه ها

اَسیر: گرفتار

عَصیر: شیره

اَثیر: گلوله آتش هوا و فلک

عَسیر: دشوار

اَصیر: موهای نزدیک به هم و پیچیده

عَثیر: نشان خفی گِل و لای تُنُک

اَشباح: سایه ها، پیکرهای خیالی

اَشباه: همانندها

اَشغال: مشاغل، شغل ها

اِشغال: تصرّف کردن، تسخیر

اَشیاء: چیزها

اَشیاع: پیروان

اضائه: روشن کردن

اضاعه: تباه کردن

اِعسار: تنگدست شدن

اَعصار: دوره ها

اِعلام: آگاه کردن

اِعلان: آشکار کردن

اِغفال: فریب دادن

اِقفال: قفل نهادن و در بستن

اَفکار: اندیشه ها

اَفگار: زخمی

110

اِغناء:بی نیاز کردن

اِقناع:قانع کردن

اَقرب:نزدیک تر

اَغرب:دورتر

عَقرب:کَژْدُم

اِلغا:لغو کردن، باطل کردن

اِلقا:تلقین کردن، آموختن

اَلَم:درد

عَلَم:نشان، دَرَفش

اَلیم:دردناک

عَلیم:دانا

اِلهه [

=اِلاهه]

:«ربّه النوع» (مؤنّث «اِلاه»)

آلِهَه:«خدایان» (جمع اِلاه)

اَمارت:نشانه

اِمارت:امیری، فرمانروایی

عِمارت:ساختمان

امانت گذار:قراردهنده امانت نزد کسی

امانت گزار:ادا کننده امانت

اَمل:آرزو

عَمل:کار

اِناء:ظرف

عَنا:رنج، زحمت

اِنتساب:نسبت داشتن

اِنتصاب:گماشتن

اِنتفاء:نیست شدن، از میان رفتن

اِنتفاع:نفع بردن

اِنطفاء:خاموش شدن

اَنعام:چهارپایان

اِنعام:بخشش

اَوان:آغاز

عَوان:میانه سال پاسبان

اُولی:نُخست، نخستین

اَولی:سزاوارتر

ایلام:استان و شهری در غرب ایران

عیلام:در قدیم، نام کشوری بوده است، شامل خوزستان، لرستان، و کوه های بختیاری کنونی.

ایمِن:در اَمان، آسوده خاطر

اَیْمَن:جانب راست، مبارک. «وادی ایمن» بیابانی است که در آن جا، ندای حق به موسی(علیه السلام)رسید.

بَأس:سختی، شدّت، خطر

بَعث:برانگیختن

بِالطَّبْع:از روی طبع

بالتَّبَعْ:در نتیجه

بالُن:وسیله پرواز

بالِن:حیوانی دریایی

بِحار:دریاها

بَهار:فصل نخست سال

بَحر:دریا

بَهرِ:برایِ

بخشودن:عفو کردن

بخشیدن:عطا کردن

بَدَوی:بیابانی، صحرانشین

بَدْوی:آغازی، ابتدایی

بَرائَت:بیگناهی، پاکدامنی

بَراعَت:کمال فضل و ادب

111

قسمت دوم

بَقاء:پایداری

بِقاع:بقعه ها

بُلوک[واژه فارسی]:ناحیه ای مشتمل بر چند روستا

بِلوک [واژه فرانسوی]:کشورهایی که در شیوه حکومتی کموبیش یکسانند و در برابر کشورهایی با شیوه حکومتی دیگر، متّحدند.

بُنیاد:پایه بِنا

بُنیان: بِنا

بَها:ارزش

بَهاء:روشنایی

پرتغال:نام کشوری

پرتقال:نام میوه ای

تابع:پیرو

طابع:چاپ کننده

تأثّر:اثر پذیرفتن

تَعَسُّر:دشواری

تأدیه:پرداختن

تعدیه:متعدّی کردنِ فعل

تَألُّم:دردناک شدن

تَعلُّم:یاد گرفتن

تَأَسُّف:افسوس خوردن

تَعَسُّف:ستم کردن بیراهه رفتن

تأویل:شرح دادن، بازگشت دادن

تعویل:اعتماد کردن

تحدید:محدود کردن

تهدید:ترساندن

تحلیل:از هم گشودن، حل کردن

تهلیل:«لااِلهَ اِلاّاللّه» گفتن

تَراز:میزانِ ارتفاع نقش پارچه

طِراز:طبقه ردیف

تَزکیه:پاک کردن، زکات دادن

تَذکیه:شاهرگ زدن در اصطلاح شرع، کشتن حیوانی که خون جهنده دارد، به روشی خاص.

تَسریح:آزاد نمودن، از بند رها کردن

تصریح:با صراحت و روشنی چیزی را بیان کردن

تَسویه حساب:ایجاد موازنه در حساب

تصفیه حساب:پرداخت بدهی

تصادف:اتّفاقاً با هم رو به رو شدن

تصادم:به هم کوفته شدن، به سختی به هم خوردن

تَعویذ:دعا، طلسم

تَعویض:عوض کردن

تَغلُّب:به زور گرفتن

تقلّب:دگرگون و وارونه کردن

تفریق:کم کردن عددی از عدد دیگر

تفریغ:فارغ کردن

ثَری [ثَرا]:خاک

سَرا:خانه

ثَغْر:مرز دندان پیشین

سَقَر:دوزخ

صَقْر:پرنده شکاری

صِغَر:کوچکی

ثَمَر:میوه حاصل

سَمَر:افسانه زبانزد

112

ثَمَن:قیمت

سَمَن:نام گُلی

ثَمین:گرانبها

سَمین:فربه، چاق

ثَنا:ستایش

سَنا:روشنایی بلندی

ثواب:پاداش

صواب:درست

ثوب:جامه

صوب:طَرَف ناحیه

جاحِد:انکار کننده

جاهِد:کوشنده

جَحْد:حاشا کردن، انکار کردن

جَهْد:کوشش

جَذر:ریشه

جَزر:فرونشستن آب دریا بر اثر حرکت ماه

جَمَل:شتر نر

جُمَل:جمله ها

جِنان:بهشت ها

جَنان:دل، قلب امر پنهان، درون چیزی

حاسد:حَسَد ورزنده

حاصد:دروگر

حارث:برزگر، کشاورز

حارس:نگهبان

حازم:دوراندیش

هازم:شکست دهنده

حائل:آنچه میان دو چیز واقع شود.

هائل:ترسناک، هولناک

حُبوب:دانه ها

هُبوب:وزش باد

حَجَر:سنگ

حِجْر:دامن، آغوش پناه

حَجْر:منع کردن

حَدْس:گمان و استنباط

حَدَث:نو، اَمری که تازه واقع شده باشد.

حَذَر:پرهیز کردن

حَضَر:(ضدّ سفر) ماندن

حِراثت:کشاورزی

حِراست:نگهبانی

حَزْم:دوراندیشی

هَزْم:شکست دادن

هضم:گوارش

حُکْم:فرمان، رأی محکمه یا داور

حَکَمْ:داور

حِکَمْ:پندها و اندرزها، سخنان حکیمانه

حَلال:روا، جایز

هِلال:ماهِ شبِ اوّل، ماهِ نو

حلیم:بردبار، شکیبا

هلیم:نوعی خوراک

حور:زنان سیاه چشم

هور:خورشید ستاره

حوزه:هر ناحیه اعم از کوچک و بزرگ

حوضه:مقدارِ زمینی که رودخانه ای آن را سیراب می کند.

حول:پیرامون، اطراف

هول:ترس

حَیات:زندگی

حَیاط:فضای سرگشوده خانه

حیث:جهت

حِیص و بِیص:گیر و دار

113

حین:هنگام

هین:آگاه باش

خاتَم:انگشتری و نگین، واپسین

خاتِم:ختم کننده

خار:تیغ

خوار:خوردنی ذلیل

خُوار:بانگِ گاو و گوسفند

خاستن:بلند شدن

خواستن:طلبیدن

خان:سَرا مرد بزرگ

خوان:سفره

خُرد:کوچک، ریز، اندک

خورد:سوم شخص مفرد ماضی از مصدر «خوردن»

خطا:لغزش

خَتا:منطقه چین شمالی

خُمار:احساس سنگینی وافسردگی پس از رفع نشئه مشروب الکلی یا مادّه مخدّر.

خَمّار:باده فروش

درنَوَشتن:دَرنَوَرْدیدن، طی کردن

در نِوِشتن:نوشتن، کتابت کردن

دِماغ:مُخ

دَماغ:بینی

دِی:از ماه های شمسی

دی:دیروز، دیشب

ذَقَن:چانه، زَنَخْدان

زَغَن:پرنده ای شکاری

ذُکا:آفتاب

ذَکا:تیزهوشی، ژرف نگری

ذُل:خواری

ظِل:سایه

ذَلیل:خوار

ضَلیل:بسیار گمراه

ذِلّت:خواری

زَلَّت:سهو و خطا، لغزش

ذَم:بدگویی

زَم:سرما

ضَم:پیوستن

ذَمیمه:زشت

ضَمیمه:پیوسته

رائی:بیننده

راعی:چوپان

رازی:اهل «ری»

راضی:خشنود

رَب:پروردگار، خداوند، مالک، مصلح

رُب:جوشانده، عصاره، شیره

رَستن:رهایی یافتن

رُستن:از زمین برآمدن

رِضا:خشنودی

رِضاع:شیرخوارگی

رُمان:داستان بلند

رُمّان:انار

قسمت سوم

زَجْر:دور کردن، راندن

ضَجِر:بیتاب، دل آزرده

زخم:آسیب

ضَخْم:سِتَبر، پرحجم

زِراعت:کشاورزی

ضَراعت:فروتنی گریه و زاری

114

زَرع:کاشتن

ذَرع:مقیاس قدیم طول و معادل 04/1 متر

زمین:کُره خاک

ضَمین:عهده دار

زَوّار:بسیار زیارت کننده

زُوّار:زیارت کنندگان

زَحیر:ناله دل پیچه

ظَهیر:پشتیبان

زَهْر:سَم گل و شکوفه

ظَهر:پشت

ظُهر:نیمه روز

سَبا:سرزمینی (بوده) در ناحیه یمن

صَبا:باد لطیف باد شرقی

صَباحت:زیبایی

سَباحت:شنا، شناگری

ساعد:بازو

صاعد:بالا رونده

صائد:شکارکننده

سائق:راننده

صائغ:زرگر

سَطْر:یک خطِّ نوشته

سَتْر:حجاب، پوشش

سُتور:چهارپا

سُطور:خط هایِ نوشته

سِحر:جادو

سَحَر:صبح زود

سَهَر:شب بیداری

سَخته:سنجیده و خوب

سخت:دشوار

سُخْره:مورد ریشخند، مسخره کار بی مزد

صَخْره:تخته سنگ بزرگ

سَریر:تخت

صَریر:فریاد کردن صدای آب

سَفَر:بیرون رفتن از وطن

سِفْر:کتاب

سَفیر:پیام آور

صَفیر:صدای سوت، آواز پرنده

سِلاح:وسیله و ابزار جنگ

صَلاح:نیکی، شایستگی

سَلْب:گرفتن، جدا کردن

سَلَب:نوعی جامه

صَلْب:بُردبار

صُلْب:استوار، سخت استخوان های پشت

سَلْخ:آخِر ماه قمری

سِلخ:آبگیر بزرگ

سَلَف:وام بدون سود که وام گیرنده باید به موقع آن را بپردازد پیش پرداخت برای جنسی که خریدار بعد از مدّتی تحویل گیرد گذشته و کسانی که در گذشته بوده اند.

سِلْف:باجناق پوست

سُمُوم:زَهرها

سَموم:باد سوزان

سُور:جشن، عروسی

سُوَر:سوره ها

سِوِر(فرانسوی): جدّی، سختگیر

صُور:بوق، شیپور

صُوَر:صورت ها

ثَور:گاو نر

115

سَوط:تازیانه

صوت:آواز

سوت:صدایی برآمده از دهان

سیف:شمشیر

صیف:تابستان

شادْرَوان:دارای روحِ شاد

شادُرْوان:پرده بزرگ و مجلّل اصل و اساس سَد فرش قیمتی

شَبَحْ:سیاهی ای که از دور به نظر آید.

شِبْهْ:مِثل، مانند

شَبَه:نوعی سنگ سیاه

شَسْت:انگشت بزرگ وپهن دست و پا

شصت:عدد «60» [این عدد را امروز به این شکل می نویسند، گرچه شکل اصلی آن «شَست» بوده است.]

صُدْره:قسمت بالای سینه جامه ای بی آستین که سینه و شانه ها را می پوشاند.

سُدْره:پیراهن سفید و گشاد و آستین کوتاهی که تا سر زانو می رسد و زرتشتیان پس از رسیدن به سنّ بلوغ آن را می پوشند.

سِدْره:درختی در آسمان هفتم (سِدره المنتهی)

صَدیق:دوست یکرنگ

صِدّیق:کسی که در همه حال راستگو و درست کردار باشد.

طَبْع:میل سرشت

تَبَع:نتیجه، دنباله

طُرفه:چیز بدیع و نادر و شگفتی آور

طَرفه:یک بار جنباندنِ پلک. [«طَرفه العین» = یک چشم به هم زدن.]

طوفان:باد شدید، باران سخت

توفان:غرنده، توفنده

طیب:بوی خوش، خشنودی

طَیِّب:پاک، پاکیزه

عَبید:بندگان

عُبید:بنده کوچک

عِدّه:تعداد، شماره افراد، مدّت زمانی که زن پس از طلاق یا وفات شوهرش نباید ازدواج کند.

عُدّه:ملزومات، ساز و برگ

عَزْم:قصد

عَظْم:استخوان

عَلوفه:خوراک چهارپایان

عُلوفه:دستمزد

عَلَوی:منسوب به حضرت علی(علیه السلام)

عُلْوی /عِلْوی:بلند، والا

عَمّان:پایتخت اردن هاشمی

عُمان [بدون تشدید]:دریایی در جنوب شرقی ایران و جنوب پاکستان

غالِب:چیره

قالَب:شکل کالبَد

غدیر:آبگیر

قدیر:توانا

غُربت:دوری

قُربت:نزدیکی

غَزا:جنگ

قَضا:سرنوشت به جای آوردن واجبی که در وقت معیّن ادا نشده است حکم کردن

قَذا:خاشاک

غِذا:خوراک

116

غُرّه:اوّل ماه قمری

غِرّه: فریفته

قُرّه:روشنایی

غَمْز:سخن چینی

غَمْض:چشم پوشی

غَنا:توانگری

غِنا:آوازِ لَهوآمیز

غوث:فریادرسی

غوص:فرو رفتن

غیاث:فریاد رس

قیاس:نتیجه گیری مقایسه

غَیْبَت: پنهان بودن

غیبَت:بدگویی در غیاب کسی

غیظ:خشم شدید

غیض:کاهش آب اندک

فائز:رستگار

فائض:بهره مند

فاسد:تباه

فاصِد:زننده رگ

فِطْرت:سرشت، طبیعت

فَتْرَت:فاصله بین دو دوره

فَحْم:زغال

فَهْم:دریافتن

فِراق:دوری، جدایی

فَراغ:آسودگی

فَسیح:گشاد

فَصیح:شیوا

قَدْر:ارزش اندازه

غَدْر:بیوفایی حیله

قَدَر:سرنوشت اندازه فرمان وحُکم هم زور بودنِ (دو پهلوان)

قِدْر:دیگ

قَدَم:گام

قِدَم:قدیم بودن

قُل:بنده تنگدستی

غُل:بند و زنجیر آهنین

غِل:کینه، حسد

قسمت چهارم

کاندید:ساده دل

کاندیدا:داوطلب، نامزد

کِبار:بزرگان

کُبّار /کُبار:بزرگ

کُحْل:سُرمه

کَهْل: مَرد میانه سال

گذاشتن:قراردادن گاه معنای مَجازی هم دارد، مانند وضعِ قانون (قانون گذاری)

گزاردن:به جا آوردن، اَدا کردن، اجرا کردن، انجام دادن تفسیر کردن بیان کردن

گریز:فرار

گزیر:چاره

ماده [بدون تشدید]:مؤنّث

مادّه [با تشدید]:اصلِ هرچیز، مایه

مأثور:نقل شده

معسور:دشوار

مأمور:امر شده

معمور:آباد شده

مأمول:آرزو، آرزو شده

معمول:عمل شده

117

مَتبوع:مورد تبعیّت

مَطبوع:خوشایند

مُتَعدّد:بسیار

مَعدود:اندک

مَجاز:غیر واقع

مُجاز:دارای اجازه

مُحال:ناممکن، ناشدنی باطل، ناروا، نامعقول حواله شده، طرف حواله

مَحال:مَحَل ها

مَحْرَم:حرام، خویشاوند نزدیک

مُحْرِم:در حَرَم آمده جامه احرام پوشیده

مُحَرَّم:حرام شمرده شده ماه قمری

مُحسِن:نیکوکار

مُحصَن:مردِ زن دار

مُحصِن:پارسا

مُحْسِنه:زن نیکوکار

مُحْصَنه:زنِ شوهردار

مَحْظور:ممنوع و حرام

محذور:مانع گرفتاری

مَرئی:دیده شده

مَرعی:رعایت شده

مَس:لمس کردن

مَسح:کشیدن دست بر سر یا پا

مستور:پوشیده شده

مسطور:نوشته شده

مَسْنَد:مقام و رتبه

مُسْنَد:دارای سند

مَشک:ظرفی از پوست گوسفند

مُشک :مادّه ای خوشبو که از نافه آهوی خُتَن به دست می آورند.

مَزمَزه:چشیدن

مَضمَضه:آب در دهان گرداندن

مُعاصِر:همزمان، همعصر

مَآثِر:کارهای بزرگ، کارهای نیک

مُعظَمْ:بزرگ. [معمولا در وصف اشیا به کار می رود.]

مُعَظَّم:مورد تعظیم، بزرگ داشته. [معمولا در وصف اشخاص به کار می رود.]

مَعونت:کمک و یاری

مَؤُونَت:هزینه تأمین نیازهای زندگی رنج و محنت

مُغَنّی:آوازخوان

مُقَنّی:چاه کَن

مَفروض:فرض شده

مَفروز:جدا شده

مَقام:درجه، پایه، مرتبه محل اقامت

مُقام:اقامت کردن در جایی

مَکاتب:مکتب ها

مَکاتیب:نامه ها (کاربرد فارسی)

مُلْک:سلطنت، قلمرو سلطنت یا مملکت

مِلْک:در تصرّف کسی

مَلِک:پادشاه

مَلَک:فرشته

مَلَکه:کیفیّت نفسانی ثابت و تغییرناپذیر

مَلِکه:شهبانو

مُنْتَفی:غیر مطرح

مُنْطَفی:خاموش

مَنْسُوب: نسبت داده شده

مَنْصوب:گماشته

118

مُنکِر:انکار کننده

مُنکَر:زشت

مُنْهی:جاسوس، خبرچین

مَنْهی:نهی شده، منع شده

مُوَرِّخ:تاریخ نگار

مُوَرَّخ:تاریخ دار

موسوم:دارای نشانه

مُسَمّا:نامیده شده

مهجور:جداشده و دور افتاده

محجور:ممنوع از تصرّف در اموال خود به سبب بیخردی و بی کفایتی

مَهْر:کابین (= مال زن بر ذمّه شوهر)

مِهْر:مَحَبّت خورشید ماه هفتم سال نام روز شانزدهم هر ماه

مُهر:ابزاری از فلز یا سنگ یا جنس دیگر که بر آن نام کسی را نقش می کنند انگشتری

مِهین:بزرگ تر

مَهین:همچون ماه

نَبی [عربی]:پیامبر

نُبی [فارسی]:قرآن

نِظاره:تماشا

نَظّاره:تماشاگران

نَفحه:بوی خوش نسیم

نَفخه:دَمِش نَفَس

نَقایص:عیب ها و اشکال ها

نَواقِص:کاستی ها وناتمامی ها

نَکْس:سرنگون کردن

نُکْس:بازگشت بیماری

نُکْث:شکستنِ پیمان

نَوّاب:عنوان شاهزادگان ایران در دوره صفویّه و قاجاریّه عنوان امیران و راجه های هندوستان

نُوّاب:نمایندگان

نَواحی:ناحیه ها

نَواهی:نهی ها

نِوِشتن:تحریر کردن

نَوَشتن:نَوَردیدن، طی کردن پیچیدن

هِندو:پیرو آیین برهمایی

هِندی:اهل هند

هُوْده:کجاوه، هودَج

هُوده:حق فایده

119

* آزمون

1. از فهرست ارائه شده در این درس، دَه واژه را انتخاب کنید و هر چند شکل آن را در جمله های خود ساخته، به شکل درست به کار برید. مثال: در همه کارها باید حَزم و احتیاط را در پیش گرفت. در جبهه فرهنگی، دشمن همواره در اندیشه هَزمِ ما است. هضم صحیح غذا نیازمند آرامش است.

2. روزنامه ای به تاریخ روز را مطالعه و چند نمونه از غلط های واژگانی مربوط به واژگان متشابه را ارائه کنید.

3. واژه های زیر را در دیوان حافظ بیابید و نحوه کاربرد صحیح آن ها را ارزیابی کنید: ثواب/صواب خطا/ختا فِراق/فَراغ

4. در جمله های زیر، واژه های با املای غلط را بیابید و شکل صحیح آن ها را بنویسید:

(1) صَوابِ قرائت قرآن در شب جمعه بیش از اوقات دیگر است.

(2) گناه عامل فساد است و بالطّبع انسان را سیه روز می کند.

(3) برای تهدید بهره برداری از دریای خزر، تصمیماتی گرفته شد.

(4) تا جایی که ممکن است، باید از خطاهای دیگران غمز عین کرد.

(5) در پی فراق از تحصیل، باید به خدمت خالصانه پرداخت.

(6) از سرا تا ثریّا، عظمت خداوند آشکار است.

(7) نباید گذاشت شیطان میان انسان و خدا هائل شود.

(8) در این حیث و بیث، انگلستان رضاخان میرپنج را وارد صحنه کرد.

(9) هنگام دریافت چک، باید به زَهرِ آن توجّه کرد.

(10) امامان معصوم

(علیهم السلام) ، همه، از سُلبی پاک برآمده اند.

(11) در توفان حوادث، باید بردبار و استوار بود.

(12) میرزا رضا کرمانی را در قل و زنجیر کرده، به قتلگاه بردند. * این درس عمداً کوتاه شده است تا استادان ارجمند بر مبنای واژه های همین درس یا به صلاحدید خود، بخشی از جلسه را به آزمون املا اختصاص دهند.

1. توجّه شود که در این فهرست، تنها شیوه خطّ فارسی ملاحظه شده است، و گرنه بعضی از این واژگان در زبان عربی با همان املای ستون راست صحیح هستند، مانند اسحق، اِلهیّات، و رحمن.

120

فهرست برخی غلط های املایی رایج

قسمت اول

درس چهاردهم:درست نویسی واژگانی(3).

درس چهاردهم درست نویسی واژگانی (3) در این درس، فهرستی از برخی اغلاط مشهور املایی ارائه می شود. برخی از این اغلاط ناشی از شیوه خطّ نادرست; بعضی برخاسته از کم سوادی و بی توجّهی نویسندگان و مترجمان معاصر; و تعدادی هم به جا مانده از سنّت های نادرست هستند.

فهرست برخی غلط های املایی رایج نادرست درست نادرست درست . آئین آیین . آئینه آیینه . آسمان قُرُمبه آسمان غُرُنبه(=غُرش آسمان) . ابولقاسم ابوالقاسم . اُبُهَّت اُبَّهَت . احترام گذاشتن احترام گزاردن . ادب گذاشتن ادب گزاردن . اَرّاده عَرّاده(= مَنجنیق) . اَرْضِ روم اَرزِ روم(= شهری در ترکیه) . اسحق اسحاق . اسمعیل اسماعیل . اشگ اشک . اِشگال اِشکال . اطاق اتاق . اُطراق اُتراق . اُطو اتو . اِلهیّات اِلاهیّات . اَمّان عَمّان (= پایتخت اُردن) . امپراطور امپراتور . اِنضجار اِنزجار

121

. انظباط

انضباط . باطری

باتری . بانکِ بلند

بانگِ بلند . بدعت گزار

بدعت گذار . برخواستن

برخاستن . بُرحه

بُرهه . بَرده گان

بَردگان . بسمه تعالی

باسمه تعالی . بَطئی

بَطیء(= کُند) . بُطری

بُتری . بلیط

بلیت . بنده گان

بندگان . بنده گی

بندگی . بنیان گزار

بنیان گذار . بوالعَجَب

بُلعَجَب . بُوالفُضول

بُلفُضول . پائیز

پاییز . پارچه تنظیف

پارچه تَنْزیب(= پارچه بستنِ زخم) . پیشخوان

پیشخان . پیغام گذار

پیغام گزار . تربیّت

تربیت . تقویّت

تقویت . تَمِشگ

تَمِشک . توجّه او

توجّهِ او . توفان

طوفان(= باد تند) . جِقّه

جِغّه(= تاج) . جَناق

جَناغ . چایی

چای . چَفیه چَپیه

کوفیّه(= نوعی پارچه که بر سر و گردن می آویزند.) . چُقُلی کردن

چُغُلی کردن(= سخن چینی) . چُقُندَر

چُغُندَر . حاله

هاله(= حلقه پیرامونِ ماه) . حج گذاشتن

حج گزاردن . حَرّاج

حَراج . حَرَس کردن

هَرَس کردن(= بریدن شاخه های زاید) . حق گذار

حق گزار . حَوّاریّون

حَواریّون . حِیث و بِیث

حِیص و بِیص(= گیر و دار) . حیز

هیز(= مَردِ زن صفت) . خبرگذاری

خبرگزاری . خدمتگذار

خدمتگزار . خُرده بُرده

خورده بُرده . خُشگ

خُشک . خَشِیَّت

خَشْیَت . خَلاَ

خَلا . خواب گذاری

خواب گزاری (= تعبیر خواب) . خواستگاه

خاستگاه(= مَنشَأ) . خورجین

خُرجین . خوردسال

خُردسال . خورد و کلان

خُرد و کلان . خورسند

خُرسند . خوشخوئی

خوشخویی . خوشکِل

خوشگِل . خوشنود

خشنود . دریای عُمّان

دریای عُمان . دوّم

دوم . ذغال

زغال . ذُکام

زُکام

122

. ذوذَنَقه

ذوزَنقه . رحمن

رحمان . رَشگ

رَشک . رُمّان

رُمان(= نوعی داستان) . روئین تن

رویین تن . رییس

رئیس . زایر

زائر . زِرشگ

زِرشک . زمین مَفروض

زمین مَفروز(= جدا شده) . زیبائی

زیبایی . سئوال

سؤال . سپرده گزاری

سپرده گذاری . سرمایه گزاری

سرمایه گذاری . سورمه

سُرمه . سورمه ای

سُرمه ای . سوقات

سوغات . سوّم

سوم . شاقول

شاغول . شَرائین

شرایین(= رگ ها) . شفقّت

شفقت . شکرگذاری

شکرگزاری . شیئ

شیء(= چیز) . صلاحیّت

صلاحیت . صواب کار

ثوابِ کار(= پاداش) . ضَرب العَجَل

ضَرب الأجَل . طاس

تاس . طالار

تالار . طَبرستان

تَبرستان . طپانچه

تپانچه . طپیدن

تپیدن . طَشت

تَشت . طَنبور

تَنبور . طوس

توس . طوطیا

توتیا . طهران

تهران . طَهماسْب

تَهماسْب . عادّی

قسمت دوم

عادی . عبدالمُطَلِّب

عبد المُطَّلِب . عبدالّه

عبداللّه . عَرّابه

اَرّابه . عسگری

عسکری . علاقمند

علاقه مند . عَلی حَدّه

علی حده . عمّامه

عِمامه . عَنْتَر

اَنْتَر(= بوزینه) . غَث و ثَمین

غث و سَمین(= کم بها و گرانبها) . غَلطَک

غلتَک . غلطیدن

غلتیدن . غَمزِ عین

غمضِ عین(= چشم پوشی) . فَتیر

فَطیر . فُرقان فُرقُون

فُرغون(= نوعی وسیله حمل) . فرمانده قوا

فرماندهِ قوا . فروگزار

فروگذار . فِلاکْس

فلاسْک . فوق العادّه

فوق العاده . قاطی پاطی

قاتی پاتی(= دَرهَم) . قانقاریا

قانقَرایا(= نام یک بیماری) . قُضّات

قُضات

123

. قَلیان

غلیان . کارِ ثَواب

کارِ صَواب(= درست) . کُلِّیّه انسان

کُلْیه انسان(= قُلوه) . کوشگ

کوشک . کومَک

کُمَک . گره کور

گرهِ کور . گُل خَتمی

گُل خَطمی . گِله گذاری

گله گزاری . گُنجشگ

گُنجشک . لایَتَجَزّی

لا یَتَجَزّا . لثّه

لثه . لشگر

لشکر . مالیات

مالیّات . مُتَّعال مُتَعال

مُتَعالی . مُتَنابه

مُعْتَنا بِه(= قابل اعتنا) . مجلس قانون گزاری

مجلس قانون گذاری . محظور دارم

محذور دارم . محمّد ابن علی

محمّد بن علی . مُحی الدّین

محیِی الدّین . مَرحَم

مَرهَم . مُژدهی

مُژده ای . مُستَقِلاّت

مُستَغَلاّت(= محلّی که از آن کرایه می گیرند.) . مُشابه آن

مُشابهِ آن . مُشگ

مُشک . مَشگ

مَشک . مُشگِل

مُشکِل . مُصَیِّب

مُسَیِّب . مَطْمَعِ نظر

مَطْمَحِ نظر . مَلات

مَلاط(= مخلوط آهک و ماسه) . مُلاّ لُغَتی

مُلاّ نُقَطی . مَلْقَمه

مَلْغَمه . مُنْشَئات

مُنْشَآت(= نوشته ها) . مُنَقَّص

مُنَغَّص(= تیره) . می گوئیم

می گوییم . نامریی

نامرئی . نام گزاری

نام گذاری . نَردبام

نَردبان . نماز گذاردن

نماز گزاردن . واله او

والهِ او . وام گذار

وام گزار . وَحله

وَهله . ودیعه گزاردن

ودیعه گذاشتن . ویژه گی

ویژگی . هَراسَت

حِراسَت(= نگهبانی) . هَمتَراز

هَمطِراز(= هَمرُتبه) . هوی نَفْس

هوایِ نَفْس

124

* آزمون

1. پنج نمونه غلط املایی را از یک کتاب دلخواه بیابید و شکل درست آن را ارائه کنید.

2. گذشته از آنچه در فهرست آمده، پنج نمونه از کلماتی را نشان دهید که در شکل عربی آن ها الف کوتاه و در گونه فارسی شان الف بلند به کار می رود. مثال: اسمعیل ک اسماعیل.

3. شکل درست واژه های زیر را ذکر و معنای آن ها را با استفاده از فرهنگ فارسی عَمید یا فرهنگ فارسی معین بیان کنید: بوالفضول فروگزار مستقِلاّت مَلقَمه هَمتَراز

4. در جمله های زیر، واژه های با املای نادرست را بیابید و شکل صحیح آن ها را بنویسید:

(1) در آئین جوانمردی، گلریزان رسمی بوده است برای دستگیری از ناتوانان.

(2) به رسم ادب گذاری، باید از پیشکسوتان فرهنگ قدردانی کرد.

(3) بدعت گزاران پایه اعتقادات مردم را سست می کنند.

(4) در این بُرحه از تاریخ انقلاب، بیش تر باید به هوش بود.

(5) فرمانده عراقی پوتینش را بر دهان کودکِ کُرد نهاد.

(6) دوّمین جلسه هیئت دولت با حضور رییس جمهوری آغاز شد.

(7) کاش روزی بشنویم: «دولت های اسلامی برای خروج اسرائیل از فلسطین ضرب العجل تعیین کردند».

(8) همه علاقمندان به انقلاب باید سرود وحدت و همدلی سر دهند.

(9) گره ای که بر پیشانی انسان می افتد، او را نازیبا جلوه می دهد.

(10) سرانجام زمستان می رود و روسیاهی برای ذغال می ماند.

(11) امریکا برای حقوق بشر اشگ تمساح می ریزد.

قسمت اول

درس پانزدهم:درست نویسی واژگانی(4)..

درس پانزدهم درست نویسی واژگانی (4) پیش از آوردن فهرست غلط های رایج، خوب است در رفع یک مایه نگرانی بکوشیم. آن مایه نگرانی این است: «اگر بخواهیم از غلط های رایج پرهیز کنیم، شاید مجبور شویم که اصلاً سخن نگوییم و مطلب ننویسیم.» حقیقت این است که اگر کسی از آغاز نویسندگی توجّه داشته باشد که غلط نگوید و ننویسد، هرگز در آینده دچار وسواس و دلهره نمی شود. البتّه ممکن است حتّی افراد بسیار دقیق نیز گاه به خطای گویشی و نگارشی دچار شوند; امّا تفاوت است میان گهگاه نادرستی و همواره نادرستی. هدف ما از آوردن فهرست غلط های رایج این است که هشیاری و آگاهی نویسندگان جوان را در استفاده از واژه ها و تعبیرها بیفزاییم. اگر از آغاز، نویسندگان با این گونه هشیاری ها خو بگیرند، دیگر دچار آن نگرانی نخواهند شد. کلمه(یا ترکیبی) که در این فهرست آمده است، معمولاً در یکی از هشت دسته زیر جای می گیرد:

1. اصل آن ساختگی و نادرست است: آبدیده، اتراک، اتوشویی، اثاثیه، اثرات، نظرات، نفرات، اداره جات، ایفاد می گردد، اقلاًّ، اکثراً، بیدارخوابی، هر از گاه، میادین، میوه جات، شکم خوارگی، فوق الذّکر، اقشار، معاریف، خَجول، و... .

2. تلفّظ یا ضبط رایج آن نادرست است: آخَر، اضغاث و احلام، باربُردار، بارُم، بیت المقدّس، عِمران، پلاکارت، تَرخان، جدّ و آباد، سِبِر، میزِگرد، و... .

3. بخشی از آن زاید و حشو است: آخرین، آنچه که، اگر چنانچه، انس نسبت به کتاب، مفید فایده، ایدئولوژیکی، به همراه، همکلاسی، قدیمی، ضروری، صمیمی، و... .

4. آنچه مخصوص عربی است، به واژه غیر عربی پیوسته است: آزمایشات، ایلات، آشناییّت، بازرسین، چهرتاً، تلفناً، حسب الفرموده، نمرات، رهبریّت، پاکات، و... .

5. ساختار آن با قواعد دستور زبان ناسازگار است: آموزش های لازمه، بدهی های معوّقه، متون

126

فهرست برخی غلط های رایج

مختلفه، گناهان کبیره، ازدواج قبیلگی، سرکه خانگی، اعلم تر، اولی تر، ابنیه ها، قیودات، نرمش، و... .

1. برای مطالعه وجه نادرستی ستون راست، به دو مأخذ نامبرده و نیز مباحث مربوط در همین کتاب مراجعه شود.

6. در بردارنده حشو قبیح است: اطّلاع حاصل نمودن، به قتل رساندن، به موقع اجرا گذاشتن، حضور به هم رسانیدن، مورد استفاده قرار دادن، و... .

7. اصل آن درست است، ولی کاربرد رایج آن نادرست است: با این وجود، به بهانه گرامیداشت، تحکیم، تقدیر، رویّه، روال، دلایل، کن فیکون، و... .

8. کاربرد رایج آن از زبان های خارجی گرته برداری شده است: آتش گشودن، انتظار می رود که، بی تفاوت، در رابطه با، نگاهی داشتن، در این شرایط، قابل ملاحظه، و... . در این جا، پاسخ به یک سؤال مشهور ضرورت دارد: «آن گاه که کلمه ای کاملاً رایج شده است و حتّی بزرگان ادب فارسی آن را به کار برده اند، چرا سختگیری و تعصّب؟». پاسخ فشرده این است: «زبان از همین واحدهای در ظاهر کوچک و کم اهمّیّت شکل می گیرد. اگر راه را بر واژه های نادرست باز کنیم، زمانی بیدار می شویم که از زبان ما چیزی باقی نمانده است. بزرگان هم گهگاه خطاهایی داشته اند، امّا باید از صواب های آن ها تقلید کنیم; همان گونه که در زندگی خویش باید چنین باشیم». بخشی از این فهرست، فراهم آمده از دو کتاب

غلط ننویسیم و

فرهنگ غلط های رایج است. این بنده شکرگزار صاحبان این دو اثر و همه پیشکسوتان ادبِ فارسی است. علاوه بر این دو اثر، مطالعات و تجربه های شخصی نیز در فراهم آوردن این فهرست سهمی بسزا داشته است. ضمناً گاه اصلاحاتی در مطالب آن دو اثر نیز صورت پذیرفته که بر پایه شواهد و ادلّه ادبی بوده است.

فهرست برخی غلط های رایج

نادرست درست نادرست درست . آبدیده

آبداده(مثال: فولاد آبداده) . آتش گشودن

تیراندازی کردن . آخَر

آخِر(= پایانی) . آخِرین

آخِر پایانی . آزمایشات

آزمایش ها . آشناییّت

آشنایی . آفریدِگار

آفریدْگار . آمال ها

آمال آرزوها . آموزش های لازمه

آموزش های لازم . آنچه که

آنچه . ابنیه ها

ابنیه بِناها . اَتراک

تُرک ها . اتوشویی

لباس شویی . اَثاثیه

اَثاث . اثرات

اثرها آثار . اَثنا عَشَری

اِثنا عَشَری . اِحیاناً

اَحیاناً . اداره جات

اداره ها

127

. ازدواج قبیلگی

ازدواج قبیله ای . اساتید

استادان . اسباب ها

اسباب سبب ها . اسپانیولی

اسپانیایی . استحمارِ ملّت ها

فریفتنِ ملّت ها . استعفا دادن

استعفا کردن . استفاده بردن

استفاده کردن . اسلحه ها

سلاح ها اسلحه . اصغاث و اَحلام

اضغاثِ اَحلام(= خواب های پریشان) . اطّلاع حاصل نمودن

خبردارشدن . اطّلاع واصله

اطّلاعِ رسیده . اعاده حیثیت از کسی

اعاده حیثیّت به کسی . اعلم تر

عالم تر اعلم . افاغنه

افغانی ها . اِفلیج

مَفلوج . اقشار

قشرها . اقلاً

دست کم حدّ اقل . اکثراً

حدّ اکثر دست بالا . اَکراد

کُردها . اگر چنانچه

چنانچه . اَلوار

لُرها . اَمارات متّحده

اِمارات متّحده . اِمحا

محو محو کردن . اُناث

اِناث(= مؤنّث ها) . انتظار می رود که

پیش بینی می شود که . اُنس نسبت به کتاب

اُنس به کتاب . اَوْلاتر

شایسته تر اَوْلا . اوّلین

اوّل یکمین . ایدئولوژیکی

ایدئولوژیک . ایفاد می گردد

فرستاده می شود . ایلات

ایل ها . با این وجود

با وجودِ این . بار بُردار

بار بَردار . بارُم

بارِم(= واحدِ نمره) . بازدهی

بازده . بازرسین

بازرسان . باغات

باغ ها . باقیات و صالحات

باقیاتِ صالحات . باکره

بکر . بَحارالاَنوار

بِحارالانوار . بَد مَصَّب

بد مذهب . بدهی های معوّقه

بدهی های عقب افتاده . بدیّت

بدی . برخوردار بودن

داشتن . بر رویِ به رویِ

رویِ . بر علیهِ

ضدِّ مقابل . بُرومَند

بَرومَند(= بارور، شاداب آبرومند) . بِرَهْمَن

بَرَهْمَن . بلا درنگ

بی درنگ . بَلال حَبشی

بِلال حَبشی . بنادر

بندرها . بُنود

بندها . بهبودی

بهبود . به بهانه گرامیداشت

به مناسبتِ گرامیداشتِ . به پاسِ بزرگداشت

برای بزرگداشت به پاس . بِرأی العین دیدم

به چشم خود دیدم

128

. به قتل رساندن

کشتن . به لَهِ

برایِ به سودِ . به موقع اجرا گذاشتن

اجرا کردن . به ناگهان

ناگهان . به همراهِ

همراهِ . بیت المُقَدَّس

بیت المَقْدِس . بی تفاوت

بی اعتنا بی توجّه . بیدار خوابی

شب بیداری . پاکات

پاکت ها . پرونده مختومه

پرونده مختوم(= پایان یافته) . پس بنابراین

پس بنابراین . پس نتیجه می گیریم

نتیجه می گیریم پس . پِلاکارت

پِلاکارد(= شعارْ نوشته) . پندیّات

پندها . پیاده کردن قوانین

اجرای قوانین . پیدایش

پیدایی . پیشامد غیر مترقّبه

پیشامد پیش بینی نشده . پیشنهادات

پیشنهادها . تَبانی

همدستیِ پنهان . تَبَرّا

تَبَرّی . تَجرُبه

تَجرِبه . تجربیّات

تجربه ها . تحصیلات عالیه

تحصیلات عالی . تحکیم

محکم کردن . تِذکار

تَذکار . تَراکمه

تُرکمان ها . تَراوُش

تَراوِش . تَراوُشات

تَراوِش ها . ترجُمه

ترجَمه . تَرخان

تَرخون(= نوعی سبزی) . تَسَرّی

سرایت کردن . تسریع

شتاب گرفتن . تشریک مَساعی

اشتراک مَساعی . تصادُفِ دو خودرو

تصادُمِ دو خودرو . تقدیر

قدردانی . تکمیل نقایص

قسمت دوم

رفع نقایص(= زُدودنِ عیب ها) . تلفات

تلف شده ها . تلفناً

تلفنی . تلگرافات واصله

تلگراف های رسیده . تَوَرُّق

ورق زدن . توصیف

وصف وصف کردن . تَوَلاّ

تَوَلّی . تَهَمْتَن

تَهْمْتَن(نیرومند، لقب رستم و بهمن) . تَهی

تُهی(= خالی) . ثُبات

ثَبات(= پایداری) . جِداره

جِدار . جدّ و آباد

جدّ و آباء . جَرّ و بحث

جَرِّ بحث . جَنَبِ او بد است

جَنَمِ او بد است(= ذات او بد است). . جُنوب

جَنوب(= مقابلِ شِمال) . جَهاد

جِهاد . جَهازیّه

جَهاز . چهرتاً

از لحاظ چهره . جَهیزیّه

جهیز . چالدَران چالدُران

چالدِران . چِغِر

چَغَر / چَغَل(= سفت و سخت)

129

. چِکاد

چَکاد (= سَرِکوه) . چنانچه اگر

اگر چنانچه . چهار مُحال

چهار مَحال . چهره کردن

جلوه کردن . حَجیم

پُر حجم . حَرّاف

پُرحرف . حروف ها

حروف حرف ها . حسب الفرموده

طبق فرموده حسب الفرمایش . حُسْنِ بدی

بدی صفتِ بد . حُسْنِ خوبی

خوبی صفتِ خوب . حضور به هم رسانیدن

حاضر شدن . حفاظت

حفظ نگهداری . حقوق مُکفی

حقوق کافی . حِماسه

حَماسه . خانوادتاً

از لحاظ خانواده . خَجول

خَجِل . خُدّام ها

خُدّام خادم ها . خُرطوم خارطوم

خَرطوم(= پایتختِ سودان) . خِرمَن

خَرمَن . خطرات

خطرها . خَفّاش

خُفّاش . خلاصی

خلاص . خِلطِ مَبحث

خَلطِ مَبحث . خِلَل

خَلَل . خَلیق

خوش خُلق . خَمود خَمودی خَمودگی

خُمود . خوار و بار

خواربار . خوانین

خان ها . خواهشاً

لطفاً . خوبیّت

خوبی . خودکفا

خود بَسا خودبَسَنده . خورِشت

خورِش . دائمی

دائم . دادرسین

دادرسان . داوطلبین

داوطلبان . دخالت

مداخله . در اَثرِ

بر اَثرِ . رائِعَه النّهار

رابِعَه النّهار . در ارتباط با

درباره . در این شرایط

در این وضعیّت . دَرب

در . در رابطه با

درباره . در راستایِ

برایِ به منظورِ . در سنِّ 50 سالگی

در 50 سالگی . در مقابلِ

مقابلِ . در نزدِ

نزدِ . دراویش

درویش ها . دریوزگی

در یوزه گدایی . دسترسی

دسترس . دَستورات

دَستورها . دستور لازمه

دستور لازم . دسته جات

دسته ها . دعای سَمات

دعای سِمات . دِلاً

از دل . دلایل

ادلّه(= دلیل ها) . دِله

دَله(= هرزه، چشم چران) . دَلیر

دِلیر

130

. دواجات

دواها . دَواوین

دیوان ها . دو برادران

دو برادر . دو دستان ابولهب

دستان ابولهب . دو طفلان

دو طفل طفلان . دوماً

دوم این که . دوییّت

دویی دوگانگی . دهات

آبادی ها روستاها . دهه مبارکه

دهه مبارک دهه فرخنده . رئیس جمهور

رئیس جمهوری . راحتی

راحت . رُباط رَباط

رِباط(= کاروانسرا، زاویه عبادت صوفیان) . رشادت

دلاوری . رشد مثبت

رشد . رشد منفی

سقوط کاهش . رضایت

رضا . رِفاه

رَفاه . روال

شیوه روش . روزِگار

روزْگار . روزنامه جات

روزنامه ها . روزنامه هفتگی

هفته نامه . رَویّه

روش . رهبریّت

رهبری . زاد و بوم

زادْبوم . زباناً

به زبان زبانی . زبان لاتین

زبان لاتینی . زُوّارها

زَوّارها زُوّار زائران . ساختِمان

ساختْمان . ساز و کار

سازِکار(= اُرگانیزم) . سال های آتیه

سال های آینده . سِبِر

سِوِر(= جدّی، سختگیر) . سبزی جات

سبزی ها . سُجده سِجده

سَجده . سرکه خانگی

سرکه خانه ای . سرمایش

سردی . سَفته

سُفته . سفر غیر منتظره

سفر پیش بینی نشده . سکَنه

ساکنان سُکّان . سلامتی

سلامت . سَلَحْشور

سِلَحشور(= دلیر) . سَلیس

روان هموار . سُماعی

سَماعی(= شنیده شده) . سمینار مربوطه

سمینار مربوط . سَیّاس

دارای سیاست . سِیاوُش

سِیاوَش . سؤال پرسیدن

سؤال کردن پرسیدن . شاعرِ مَطرح

شاعر برجسته . شب اَحیا

شب اِحیا . شب شام غریبان

شام غریبان . شب لیله القدر

شب قدر لیله القدر . شُجاعت

شَجاعت . شراکت

مشارکت شرکت . شُعَبات

شعبه ها . شَفا

شِفا . شکم خوارگی

شکمبارگی . شِکوه

شَکوا شکایت . شَکیل

خوشگِل

131

. شُمال

شِمال(= مقابلِ جَنوب) . شمیرانات

منطقه شمیران . شیرینی جات

شیرینی ها . شیلات

ماهیگیری . صَغَرِ سن

صِغَرِ سن . صمیمی

صمیم . ضَخیم

ستَبر . ضروری

ضَرور . طلاجات

گوهرها جواهر . ظنین بودن به کسی

به کسی گمان بد داشتن . عَطر

عِطر . عَلاقه بند

عِلاقه بند(= ابریشم باف) . عُلوفه

عَلوفه(= خوراک چهارپایان) . عِمران

عُمران(= آبادانی) . عملکِرد

عملکَرد . عهد و عیال

اهل و عیال . غُبن

غَبن (دچار غَبن) . غَرّه

غِرّه(= فریفته) . غزلیّات

غزل ها(= مجموعه غزل) . غیر قابل اجتناب

قسمت سوم

ناگزیر . غیر قابل احتراز

ناگزیر . غیر و ذلک

غیرُ ذلک(= جُز این) . فُتوا فِتوا

فَتوا . فَجیع

جانسوز دردناک . فرازی از کلام

بخشی از کلام . فرامین

فرمان ها . فرق داشتن از

فرق داشتن با . فرمان بَردار

فرمان بُردار . فرمایشات

فرموده ها . فروعات

فروع فرع ها . فَکور

بسیاراندیش . فلاکت

بیچارگی . فَلَج

مفلوج . فوت

وفات . فوق الذِّکر

پیشگفته . قابل ملاحظه

عمده، فراوان . قبولاندن

پذیراندن . قدیمی

قدیم . قراردادهای منعقده

قراردادهای منعقد (= بسته شده) . قِضاوت

قضا داوری . قُمار

قِمار . قوانین مصوَّبه

قوانین مصوّب . قوس و قَزَح

قوسِ قُزَح(= رنگین کمان) . قیودات

قیود قیدها . کارخانجات

کارخانه ها . کارِ مَحال

کار مُحال . کاغذ باطله

کاغذ باطل . کاوُش

کاوِش . کج و مَعْوَج

کج و مُعْوَج . کِراهت

کَراهت . کِساد

کَساد . کَعب الاَخبار

کَعب الاَحبار . کفّاش

کفشگر کفشدوز . کِفاف

کَفاف . کلمه قِصار

عبارت کوتاه . کمیسیون مربوطه

کمیسیون مربوط . کُن فَیَکُون شدن

نابود شدن

132

. کنکاش

کاوِش(= جستوجو) . که تا

که . گالِری

گالُری(= مجموعه اشیای هنری) . گاهاً

گهگاه . گرام

گرامی(= محترم) . گرایشات

گرایش ها . گرمایش

گرمی . گریزی از این کار نیست

گزیری از این کار نیست . گُشْتاسِب

گُشْتاسْب(= پدرِ اسفندیار) . گُفتُمان

گُفتْمان . گفت و گو داشتن

گفتوگو کردن . گلایه

گله گزاری . گناهان صغیره

گناه های کوچک . گناهان کبیره

گناه های بزرگ . گنجوی

گنجه ای . گوشمالی

گوشمال . لااقل

دست کم حدّ اقل . لازم به گفتن است

باید گفت . لاغِر

لاغَر . لاکردار

بدکردار ناجوانمرد . لامُحاله

لا مَحاله(= ناچار) . لامُروّت

بی مروّت . لامَصَّب

بی مذهب . لایَتَناهی

لایَتَناها(هی) . لَحاظ

لِحاظ . لواسانات

منطقه لواسان . مباحث اندیشگی

مباحث اندیشه ای . مُبَرَّز

مُبَرِّز(= برجسته) . مُبیَضَّه

مُبَیَّضه . متنفّذ

صاحب نفوذ . متون مختلفه

متون مختلف . مُثمِر ثمر

مُثمِر ثمربخش . مَجّانی

مَجّان رایگان . مَحابا

مُحابا . مُحَبّت

مَحَبّت . محمّدعلی جُناح

محمّدعلی جَناح . مخاطِب

مخاطَب(= مورد خطاب) . مَدخَلِ ورودی

مَدخل ورودی . مَرجَع

مَرجِع . مردیّت

مردی . مَرسوله

فرستاده شده . مروری داشتن

مرور کردن . مَزاح

مِزاح . مُزَلَّف

زُلف دار . مُسْوَدّه

مُسَوَّده(= پیش نویس) . مشکوک بودن به کسی

شک داشتن به کسی . مُطَلاّ

زَر اَندود . مظنون بودن به کسی

به کسی گمان بد داشتن . معارفه

شناسایی . معاریف

معروفان سرشناسان . مُعرِّف حضور

معروف حضور شناخته شده . مُعضَل

مُعضِل(= دشوار) . مُعَظَّم لَه

بزرگوار . مُعَوَّذَتَین

مُعَوِّذَتَین . مُعَینَک

عینکی . مغرور

مفتخر سرافراز (در معنای مثبت) . مفاتیح الجَنان

مفاتیح الجِنان

133

. مفیدِ فایده

مفید فایده بخش . مُقُر/ مُغُر آمدن

مُقِر آمدن(= اعتراف کردن) . مُکَلاّ

غیر معمَّم کلاهی . مَلکوک

لکّه دار . مَمهور

مُهر خورده . منادی ندای توحید

منادی توحید . مُنتج به نتیجه شدن

به نتیجه رسیدن . مُنجمد

جامد یخ زده . مُنْعَدِم

معدوم نیست شده . مواردِ مورد نیاز

موارد نیاز نیازمندی ها . موبَد

موبِد . مورد استفاده قرار دادن

استفاده کردن . مورد تصویب قرار دادن

تصویب کردن . مورد تعقیب قرار دادن

تعقیب کردن . مورد ستایش قرار دادن

ستودن . موسوم به علی

مُسَمّا به علی(= دارایِ نامِ علی) . مَهار

مِهار . مِهرَبان

مِهرْبان . مَهریّه

مَهر . میادین

میدان ها . میزِ گِرد

میزْگِرد(= گردِ میز) . میوه جات

میوه ها . ناجیِ انسان ها

مُنجیِ انسان ها . ناچاراً

به ناچاری . نامبَردار

نامبُردار(= مشهور) . نامزدهای داوطلبی مجلس

نامزدهای مجلس . نامه های وارده

نامه های رسیده . نامه مورّخه...

نامه مؤرَّخِ... به تاریخ... . ناهنجار

نابهنجار . نَرمش

نَرمی . نزاکت

ادب ادب ورزی . نژاداً

از لحاظ نژاد . نُشو و نُما

نَشْو و نَما . نظرات

نظرها . نَعْنا

نَعْناع . نفرات

نفرها . نقطه نظر

دیدگاه . نگاهی داشتن

نگاه کردن . نُمرات

نمره ها . نَمرود

نُمرود . نور مهتاب

مهتاب نور ماه . نوین

نو . نهار

ناهار . نِی

نی(= نه) . وادی ایمن

وادی اَیْمَن . وقت گذاشتن

وقت صرف کردن . هر از گاه

گاهی گهگاه . هفت خوان

هفت خان . هَمَج و رِعاع هَمَجِ رِعاع

هَمَجِ رَعاع(= مردم بی فرهنگ) . همراهیان

همراهان . همشاگرد همشاگردی

همکلاس همدرس . همکلاسی

همکلاس . همیاری

همکاری . هَنگری

هُنگری(= مَجارستان) . یَد و بیضا

یدِ بیضا . یوسِف

یوسُف . یونِس

یونُس

134

* آزمون

1. دلیل نادرستی واژه های زیر را بیان کنید: ازدواج قبیلگی آزمایشات اگر چنانچه بدهی های معوّقه ایدئولوژیکی بدیّت تکمیل نقایص چِکاد خُدّام ها در سنّ 50 سالگی دو طفلان سلامتی قابل ملاحظه لاکردار مفید فایده مورد استفاده قرار دادن

2. برای هر یک از عنوان های زیر، دو نمونه غلط رایج ذکر کنید. اگر نمونه های ذکر شده از فهرست کتاب نباشد، بِه تر است: جعلی بودن و نادرستیِ کلمه نادرستی تلفّظ کلمه گرته برداری حَشْو کاربرد صفت مؤنّث برای کلمات فارسی جمع بستن کلمات فارسی با نشانه های عربی

3. در یک کتاب، پنج نمونه از غلط های رایج را ارائه و شکل اصلاح شده هر یک را ذکر کنید.

4. گنجینه الاَسرار نام کتابی است منظوم و عرفانی در موضوع قیام کربلا. تحقیق کنید که چرا شاعر این نام نادرست را برگزیده، با آن که خود به این نادرستی آگاه بوده است.

135

یک.مَطلَع

بررسی بافتار نوشته

قسمت اول

درس شانزدهم پیکره نوشته(1)

سومین اصل که برای درست نوشتن باید لحاظ شود، رعایت نظم درونی نوشته و حفظ ارتباط اجزای آن با یکدیگر است. در این جا از «ارتباط منطقی بین اجزای درونی و تار و پود نوشته» را بافتارنامیده ایم. بدون چنین نظمی، نوشته سامان نمی یابد و زیبا جلوه نمی کند. حتّی بعضی صاحب نظرانِ «زیبایی شناسی»، معتقدند که زیبایی همان تناسب و نظم در ابعاد و اجزای نوشته است.

بررسی بافتار نوشته معمولا هر نوشته را می توان در سه بخش اصلی سامان داد: مَطْلَع، متن، مَقْطَع. یک. مَطْلَع مطلع، سرآغاز نوشته است که می توان آن را با نامی دلخواه همچون درآمد و مقدّمه نامید و گاه نیز برای آن نامی ننهاد، بلکه آن را تنها در بند(=پاراگراف) یا بندهای آغازین آورد. «حُسن مطلع» یا «خوب آغازی» از ویژگی های نوشته استوار است و سبب می شود که خواننده به سوی آن جلب گردد. از این رو، برگزیدن بند اوّل، به ویژه جمله اوّل، یکی از گام های مهمّ نگارش است. برای برداشتن این گام، نویسنده باید طرحی دقیق و صحیح برای نوشته خود پی ریخته باشد و جمله آغازین را دقیقاً در پیوند با همان طرح برگزیند. باید کوشید در گزینش این جمله از هر گونه تکرار و ابتذال و تقلید پرهیز شود. مثلا آوردن چنین جمله هایی در آغاز نوشته کاملا ملالت آور است:

136

بر هر فردی مبرهن و واضح است... . بر هیچ کس پوشیده نیست... . علاوه بر تازگی و جذّابیّت، باید ارتباط منطقی با متن و موضوع آن نیز در گزینش بند و جمله آغازین مدّ نظر باشد. نمونه ای از این طراوت و پیوند را در بند آغازین نوشته ای درباره «پاییز» بنگرید: زنگ تلفن به سرعت برق هزار خیال خوب و بد را در خاطرم راه انداخت. گوشی را سنگین برداشتم. صدای لطیفی به گوشم رسید و چشم هایم به هم آمد. صدای دوستی با صفا بود: گویی با بهشت حرف می زنم. کار دنیا، همه، را فراموش کردم. جانم از قید زندگی خلاص شد... گفت: اگر بدانید شمیران چقدر قشنگ شده! هر کاری دارید، زمین بگذارید و بیایید با هم پاییز را تماشا کنیم... . حُسن این مطلع آن است که همچون نوشته های معمولی، وصف پاییز را آغاز نمی کند، بلکه نُخست زمینه ای می چیند که خواننده خود را همپا و همراه با نویسنده احساس کند. نمونه دیگر از مَطْلَع های زیبا، آغاز مقدّمه ابوالقاسم پاینده است بر ترجمه خویش از قرآن شریف. این مقدّمه با عباراتی آغاز می شود سرشار از عاطفه و صفا که خود، دریچه ای است به باغ آن کلمات نورانی. اکنون چند جمله از آن مقدّمه را می خوانیم: به زحمت الفبا آموخته بودم که با «قرآن مجید»، این کتاب شگفت انگیز، که کتاب نیست، بلکه دریایی ژرف و کرانه ناپیدا است، آشنا شدم و چه فرخنده آشنای فرّخ پی همایونفالی بود. در دوران ما، طفل نوآموز که گاهی کم تر ازهفت ساله مکتبی می شد، بلافاصله پس از الفبا، این رمز حیرت انگیز ثبت و ضبط افکار، تعلیم قرآن را از چند سوره کوتاه که خاص مکتبیان نوآموز بود، آغاز می کرد. و من بنده این دوران را به سربرده و تمام قرآن را به قرائت عادی و چند جزء را به تفاریق، با رموز تجوید، از آن شیخ استاد حافظ ثقه کم نظیر که همه یک عمر هفتاد ساله را تقریباً بدون طفره به تعلّم و تعلیم قرائت و تجوید و شرح و تفسیر آیه های قرآن طی کرده بود آموختم. چه مردی بود; از آن مردان خدا که به همّت چو کوهند و به رفعت چو آسمان و به حوصله چون دریا و به افتادگی چو خاک. جهانی بود به گوشه ای نشسته، از خلق گسسته و به خالق پیوسته. قرآن را چون آب در ضمیر خویش روان داشت و آیه های شریف را با لحنی که هنوز پس از روزگاری دراز طنین آن در گوش جان من است و گویی زمزمه فرشتگان عالم بالا است می خواند و هنگام تلاوت

137

آیات، از دیدگان نافذش برقی عیان بود. گفتی عاشقی بود حیران در جمال قرآن. خدایش به رحمت خویش فرو بَرَد که بر من منّتی عظیم دارد. در همین طِراز است مطلعِ توضیحنامه ای که استاد غلامحسین یوسفی بر تصحیح گلستان سعدی نگاشته است. صمیمیّت و سادگی، همراه لطف و روانی، جمله های صیقل خورده وی را طراوت بخشیده و آغازی دلکش و خواندن برانگیز پدید آورده است: چهل و چند سال پیش بود که با گلستان سعدیآشنا شدم. در آن زمان طفلی بودم دبستانی و این کتاب نفیس را به عنوان جایزه به من دادند... اکنون همان کتاب پیش روی من گشاده است و بر نخستین صفحه آن، به خطّ ناپخته کودکی که از داشتن کتابی سرشار از شادمانی بوده، نوشته شده:«این کتاب متعلّق است به غلامحسین یوسفی». دیدن صفحات این کتاب که چون یادگاری عزیز آن را محفوظ داشته ام، سال های خوش کودکی را به خاطرم می آورَد: روزهایی شاد و روشن، خالی از دغدغه و اضطراب، و فارغ از تلخی های زندگی. امّا دیری نمی گذرد که حسرت آن ایّام بی بازگشت فرا می رسد و این یادهای دل انگیز رااز صفحه ذهن فرو می شوید. آن گاه سعدی را می بینم که در گلستانبا من از واقعیّت های حیات سخن می گوید که گاه تلخ است و گاه شیرین. در این مطلع، نویسنده نه تنها جلوه ای از عاطفه و احساس پاک را فراروی ما تصویر می کند، بلکه به روانی و روشنی، با آوردن جمله واپسین، تأکیدگاهِ کلام آینده خود را هم مشخّص می سازد. نیز مَطلعِ زیر مقدّمه یک متن ادبی زیبا است، در قالب نامه ای عاطفی و دردمندانه از منتظری شیفته برای محبوبِ منتظَر(علیه السلام). می بینید که با حال و هوای کلیشه ای و مکرَّرِ بسیاری از متن های هَمْ موضوع تفاوت دارد و از همین آغاز خواننده را برای خواندن بقیّه متن برمی انگیزد: سلام. حال من خوب نیست; اما همیشه برای سلامت شما، شمع روشن می کنم. مدّتی است که همه را از خود، بی خبر گذاشته اید. حتماً می دانید که پدر بزرگ مُرد. برای پدر هم نفسی بیش نمانده است. جمعه پیش، سخت بیمار بود. از بستر برنمی خاست. چشم هایش، پشت پنجره افتاده بود. قلبش تا لب ها بالا آمده بود، و همان جا می تپید. زمزمه می کرد. می گفت: دوست را گر سر پرسیدن بیمار غم است گو بران خوش، که هنوزش نفسی می آید مادر و مادر بزرگ، خیلی بیتابی می کنند. هر سال که نرگس باغ، شکوفه می دهد، آن ها هم به خود وعده می دهند که امسال می آیی.

138

انواع مطلع

یکی از شیوه های خوب آغاز کردنِ نوشته، حرکت دادن به آن است. برای ایجاد حرکت در نوشته، باید نخست خاطر خواننده را به اهتزاز و حرکت درآورد. به این منظور، قدری اِعجاب لازم است. ملاحظه کنید که در داستانی تخیّلی درباره جبهه و روزهای پرشکوه دفاع مقدّس، نویسنده ای هنرمند چگونه عمداً مطلب را طوری آغاز می کند که خواننده احساس کند با خاطره ای رسمی روبه رو است: جا دارد به سهم خودم از برگزار کنندگان شب خاطره تشکّر کنم. با این که قرار نبود بنده صحبت کنم، این فرصت را به من دادند تا خاطره ای را نقل کنم که اگر مهم ترین حادثه زندگی من نباشد، بی شک مؤثّرترینِ آن ها است. من نخستین بار است که در چنین مجلسی شرکت می کنم. راستش صفای جلسه مرا یاد حال و هوای جبهه انداخت. برای ما که حسرت آن دوره را داریم، این نشست ها غنیمت است.

انواع مَطْلَع از لحاظ نوع مطلع، نوشته ها را می توان به سه دسته تقسیم کرد: یک. نوشته های با مقدّمه: مطلع مقدّمه ای بر متن است. دو. نوشته های بی مقدّمه: مطلع جزء آغازین متن اصلی است. سه. نوشته های از میانه: مطلع جزء میانی متن اصلی است.

یکم. نوشته های با مقدّمه در این نوع که پیش از این بیش تر رایج بوده است، نویسنده در آغاز مقدّمه چینی می کند و پس از مقدّمه ای یک یا چند پاراگرافی، به اصل مطلب می پردازد. معمولا مقدّمه از آنِ نوشته هایی است که نیازمند دقّت و تأمّل زیاد باشند. در این هنگام، نقش مقدّمه زمینه سازی برای فهم مطلب اصلی است. مقدّمه خوب آن است که خواننده را از مطلب دور نسازد; در خدمت طرح و بافتار کلّی نوشته باشد; و زیبا و کوتاه نگاشته شود. مهم ترین ویژگی مقدّمه جذّاب این است که مایه ای از نوآوری و تازگی در آن به چشم بخورد، یعنی خواننده به محض مطالعه آن احساس کند در هوایی تازه تنفّس می کند. مقدّمه متنوّع و تازه نویدبخش متنی دلربا و زیبا نیز می تواند باشد. نمونه این گونه مقدّمه را در نوشته ای بنگرید که می خواهد درباره سرمایه معنوی انسان، عقل و اندیشه، سخن بگوید: در قصّه ها آمده است که داوودجوانک چوپانی بود و جالوت سلطانی غول پیکر، چنان که مغفر

قسمت دوم

139

او پانصد من وزن داشتی. داوود با فلاخن خود و سه پاره سنگ، تنها به جنگ جالوت رفت. با سنگ اوّل، او را از پای درآورد و با دو سنگ دیگر، همه سپاهیان او را که بیش از صد هزار تن بودند. داستان داوود و جالوت، کنایه ای است از پیروزی اندیشه بر زور; و معنویّت بر خشونت... . حُسن این مقدّمه آن است که با اشارتی زیبا وخواندنی مطلب را آغاز می کند، نه با صُغرا و کبرای منطقی و ملال آور. به عبارت دیگر، با آن که جوهرِ چنین مقدّمه ای منطق و اندیشه است، پیکرِ آن لطیف و ظریف است و شکلی قیاسی و عقلانی و خشک ندارد. نمونه ای دیگر از مقدّمه جذّاب را در نوشته زیر در موضوع مثنوی مولوی می بینید. در این جا، نویسنده چیره دست آن قدر واژه ها را خوب انتخاب کرده و کنار هم چیده است که به راستی، خواننده اطمینان می یابد با اثری خواندنی و ژرف مواجه خواهد شد: در مثنوی مولاناجلال الدّین محمّد بلخی معروف به مولوی و مولانای روم همه چیز از حکایت و شکایت نی آغاز می شود. همه چیز در ابیات معدود نی نامه در آغاز دفتر اوّل آن مجال بیان می یابد و همه چیز در ناله اشتیاق نی که شرح درد فراق او در سکوت ناگهانی و نهایی او در پایان دفتر ششم به محو و فنا می پیوندد، خاتمه می پذیرد. با این دریای اسرار که در سراسر مثنوی موج می زند و همه چیز را در موج و طوفان روح می شوید، فکر انسان عادی، انسان بی جوهر و فروبسته در غلاف حیات حیوانی تا وقتی مثل مولانا تبدیل به موج روح و لجه راز نشود نمی تواند در این دریای پرهیجان راه پیدا کند و جز آن که در قایق شکننده ای که قصّه و تمثیل نام دارد بنشیند و لحظه ای چند در آب های کم عمق نزدیک ساحل، هیجان بی لگام این دریا را با بیم و دلهره از دور تماشا نماید، چه کاری می تواند کرد؟ درست است که قدرت موج و طوفان که گاه دیواره قایق را می شکند و به درون آن راه می یابد و احیاناً سبکباران ساحل را از رویارویی با چنین عظمت بی آرام به دغدغه نافرجام دچار می سازد; امّا جز با این مایه خطر، نخستین آشنایی ها با دریا برای بی دردانِ فارغ ممکن نیست. از «سبکباران ساحل ها» هم، آن ها که می توانند «نحو محو» و درس فنا و از خود رهایی را از آنچه در حکایت و شکایت نی به بیان می آید بیاموزند باز با تمرین هایی که از همین قایق نشین ها برایشان حاصل می شود به تر می توانند تصوّر درستی از غور و وسعت دریا را در نظر تجسّم بخشند، مثل آشنایان راه بی خطر در آب رانند و از غرق شدن و به فنا پیوستن هم لذّت و خرسندی یابند.

140

دوم. نوشته های بی مقدّمه در این نوع نوشته، نویسنده بدون مقدّمه چینی به سراغ اصل موضوع می رود. این نوع نوشته اگر از جای مناسب آغاز شود و بتواند خواننده را سر شوق آورد و به دنبال خود بکشاند، مناسب است. از آن جا که انتخاب مقدّمه ای بجا و شیوا کاری فنّی و استادانه است، بسیاری از نویسندگان همین نوع دوم را برمی گزینند و از مقدّمه چینی پرهیز می کنند. در این حال، پاراگراف اوّل بسیار مهم و اثر گذار است. در چنین نوشته ای، پاراگراف اوّل باید آن قدر پُر طَنین و محکم باشد که بتواند روح نوشته را منعکس سازد. مثلاً مطلبی با موضوع «مصائب» چنین آغاز شده است: زندگی انسان، از نخستین روز تا واپسین هنگام، با شیرین دلی ها و تلخکامی های فراوان همراه است. گاهی پیروزی ها و سرخوشی ها او را بر قلّه شادمانی و لذّت می نشانند و گاه شکست ها و رنجوری ها وی را به ژرفنای اندوه و حسرت می کشانند... . به نظر می رسد نویسنده توانسته است پیام اصلی خود را در این جمله ها به نحوی منعکس کند که زمینه انتقال حرف های جزئی و درونیِ متن فراهم آید. در این جا نیز مسأله مهم آن است که هم واژه ها خوب انتخاب شوند و هم رنگی از تازگی در آن باشد. در پاراگراف زیر که آغاز یک متن در موضوع «صورت های خیال در شاهنامه» است، نویسنده سؤالی معمّاگونه و رازآمیز را پیش می کشد تا خواننده را برای جستوجویی عمیق و موشکافانه آماده کند: هیچ دانسته نیست که فردوسی در کار سرودن شاهنامهو پرداختن به جوانب گوناگون این حماسه بزرگ مشرق از رمزها و رازهای کار خود چه مایه آگاهی داشته و چه اندازه این خصایص شگفت آور کار او، ناآگاه و حاصل طبیعت شاعر و ذوق متعالی او بوده است. آنچه مسلّم است این است که شاعران قبل از وی و گویندگان پس از او، همه در بیش تر زمینه های کار به رمزهای توفیق او دست نیافته اند و با این که همواره به باریک وَهْم کوشیده اند، ارزش کارهاشان در جنب اثر عظیم او خُرد و اندک جلوه کرده است. با این که اشراف او بر مجموع لحظه ها و حالت ها و روحیّات قهرمانان چیزی است آشکارا و دیگران درباره آن به تفصیل سخن گفته اند و با آن که تسلّط او بر گروه های کلمات چیزی است که در نخستین برخورد با شاهنامه آشکار می شود، باز هم باید در جستوجوی رازهای دیگری باشیم که عامل این برجستگی و کمال است و هرگاه که شاهنامهرا از یک زاویه خاصّ نگرش مورد مطالعه قرار دهیم، به یکی از این نکته ها برخواهیم خورد.

سوم. نوشته های از میانه این شکل معمولاً در قطعه های ادبی و داستان های کوتاه دیده می شود. در این حال، نویسنده

141

حسّاس ترین بخش نوشته را در آغاز آن می آورد تا خواننده را بی درنگ در احساسات خود غوطهور سازد. غوطهوری در احساسات به این معنا است که فرد به هنگام مطالعه، خود را از کشاکش های بیرونی رها کند و همه توجّه و احساس خویش را صرفِ نوشته ای سازد که پیش چشمِ او قرار دارد. اگر خواننده به چنین احساسی برسد، دیگر نمی تواند از آن دل بکند. امّا اگر آغازِ نوشته به گونه ای باشد که شوق او را برنینگیزد، شاید در همان لحظه آن را رها کند. به تعبیر آنتوان چخوف: اگر بند اوّل نتواند توجّه خواننده را جلب کند، ممکن است او به خود زحمت خواندن بقیّه اثر را ندهد. در این جا، نویسنده «بِزَنگاه» مطلب را در آغاز قرار می دهد تا با وارد کردن ضربه ای، خواننده را به دنبال خود بکشد. اگر نویسنده بتواند پیوندی استوار میان این مطلع و متن نوشته ایجاد کند، بسیار موفّق خواهد بود و چنین مطلعی دلپذیرتر از دو گونه پیشین جلوه خواهد کرد. مثلا به این داستان کوتاه بنگرید که با الهام گیری از سوره مبارک «یوسف»، قصّه زندگی آن پیامبر عزیز را از نقطه ای حسّاس شروع کرده است: بیاویزیدش! از پایش بیاویزید! با هم، همه با هم... هلهله دیوانهوار مردان اوج می گرفت. طناب آرام آرام از دستشان می لغزید و پایین می رفت و در درازای خودش پیچ و تاب می خورد و او را به دیواره های چاه می زد و هر بار خاک و شن را سرازیر می کرد پایین. خواننده ای که خود را با چنین منظره ای در همان آغاز نوشته مواجه می بیند، احساس می کند درونِ قصّه قرار گرفته و با وقایع آن درآمیخته است. البتّه در این حال، نویسنده باید دقّت کند که همه مطلب را یکجا تحویل ندهد و حلاوتِ پیگیری و کشف مطلب را از خواننده سلب نکند، بلکه بخشی را در آغاز بیاورد که سؤال بیافریند، حس برانگیزد، و خواننده را به پیگیریِ مطلب تشویق کند. از این منظر، شاید مناسب ترین بخش از قصّه یوسف همین باشد که در عبارات مزبور دیدید. نمونه دیگر از چنین نوشته ای را می توان در مطلبی دید با موضوع «ویژگی های هنر اسلامی». در این جا، نویسنده با چیره دستی و ظرافت، مطلبی را که معمولاً در میانه نوشته ای با چنین موضوعی می آورند، در آغاز آورده است. به عبارت دیگر، نویسندگانی که در چنین موضوعاتی قلم می زنند، معمولاً پس از قدری توضیح و استدلال به سراغ نمونه های عینی یا تمثیلی می روند; امّا در این جا، نویسنده آن مطلبِ میانه، یعنی استشهاد، را در آغاز نوشته آورده و با این تمهید، آن را بسی خواندنی کرده است. در واپسین جمله این پاراگراف هم خوب دقّت کنید که چگونه توانسته است چنین استشهادی را به موضوع اصلی نوشته پیوند دهد:

142

به تجربه ای دست می یازیم. فرض می کنیم ساعتی فراغت داریم و می توانیم آن را تلف کنیم. در نتیجه بیکاری و تنها برای تفریح و رژه دادن تصاویر زیبا از برابر دیدگان خود، مجموعه ای از آثار مختلف هنری را ورق می زنیم. تصاویر مجسّمه های یونانی، مقابر مصری، تِجیرهای گلدوزی و قلاّبدوزی شده ژاپنی و نقش های برجسته دیوار معابد هندوان را پی درپی از نظر می گذرانیم. هنگامی که مشغول ورق زدن هستیم، چشممان به گچ بری یکی از تالارهای الحمرا، پس از آن به صفحه ای از قرآن کریم، کار هنرمندان مصری و سپس به نقش های یک حوضچه مسی ایرانی می افتد. اگر اندک آگاهی هنری داشته باشیم، بی درنگ متوجّه می شویم که این سه تصویر آخر به هنر اسلامی تعلّق دارد. البتّه بی آن که بتوانیم بگوییم هر یک از این آثار کار کدام کشور است، یک لحظه هم در صدد برنمی آییم که این یا آن یک از این سه اثر را به هنر منطقه ای دیگر که با هنر سرزمین اسلامی بیگانه است، نسبت دهیم. گمان ندارم که با پیشداوری درباره چنین تجربه ای به خطا رفته باشم. در این ماجرا می خواهم دلیلی بر تشخّص هنر اسلامی و وحدت نسبی این هنر ارائه دهم.

143

* آزمون

1. آیا «مقدّمه» با «مطلع» تفاوت دارد؟ توضیح دهید.

2. نوشته ای( کتاب، مقاله،...) را انتخاب کنید و نوع مطلع آن را مشخّص سازید و تمام یا بخشی از آن را ذکر کنید.

3. در مقاله «سپیده باوران» از کتاب سقراط خراسان، بخشِ مطلع را بیابید و ویژگی های آن را ارزیابی کنید.

4. اگر بخواهید در موضوع «زندگی حضرت سلیمان» نوشته ای «از میانه» فراهم سازید، کدام بُرِش از زندگی آن بزرگوار را در آغاز می آورید؟

5. ویژگی «نوشته بی مقدّمه» چیست و چرا بسیاری از نویسندگان همین نوع را برمی گزینند؟

144

سه.مقطع

دو.متن

قسمت اول

درس هجدهم:تنظیم پاراگراف ها

درس هجدهم تنظیم پاراگراف ها مهم ترین اصل در تنظیم متنِ نوشته، پاراگرف بندی است. از این رو، مناسب است که درباره شیوه تنظیم پاراگراف های متن نکاتی را تذکّر دهیم. پاراگراف (= بَند) کوچک ترین واحد بافتاریِ هر نوشته است. پاراگراف، تنها مجموعه ای از جمله ها نیست(132)، بلکه در حقیقت، مجموعه ای است از افکار و مطالبی که نویسنده در ذهن دارد. پاراگراف، انشای مختصری است که نویسنده اندک اندک آن را گسترش می دهد تا به صورت انشایی واحد درآورَد. کوتاهی یا بلندی هر پاراگراف، تابع اندیشه ها و روش نویسنده در گسترش آن ها است. معمولا هر قدر موضوع نگارش پیچیده باشد، پاراگراف ها طولانی تر می شوند. اصولا باید هر پاراگراف را با عبارتی آغاز کرد که به انتقال اندیشه از پاراگراف قبلی به پاراگراف بعدی یاری برساند. در تنظیم پاراگراف ها، دو عامل بسیار مؤثّرند: یکی داشتن فکری منطقی و رعایت نظم و ترتیب در تفکّر و استدلال; و دیگری مراعات صورت ظاهری مجموعه نوشته. هنگامی که خواننده به انبوهی از جمله های پیاپی می نگرد، ملول می گردد. امّا اگر همین انبوه را به پاراگراف هایی تقسیم کنیم، هم بر رغبت او برای خواندن نوشته می افزاییم و هم فهم مطلب را برایش آسان تر می کنیم. پاراگراف ها همانند حلقه های یک رشته زنجیرند که پیایی می آیند تا کلام را انسجام بخشند. هر یک از پاراگراف ها با یک یا چند جمله مرتبط، جنبه ای از مطلب اصلی را می پروراند. در هر پاراگراف، مطلب اصلی از جهتی و به نوعی، از توضیح یا تفسیر یا تأیید بهره مند می شود. در هر پاراگراف، عبارت ها و اندیشه های طرح شده باید دارای نظم و آراستگی خاص باشند، به گونه ای که از نظم آن ها بتوان به اهمّیّت و جایگاه هر کدام پی برد. این نظم و آراستگی، خود، دارای شیوه ها و گونه هایی است; ولی به هر حال، باید به خواننده امکان دهد که با قدری تلاش منطقِ نوشته را

150

در خلال آن ها بیابد. همین نظم و آراستگی است که قابلیّت جذب مطلب را افزایش می دهد و سبب می گردد که پیام به روشنی و آسانی در دسترس خواننده قرار گیرد. گاه در میان یا پایان پاراگراف می آید. بقیّه پاراگراف شامل (جمله یا) جمله هایی است که اصطلاحاً جمله های پشتیبان(135) نامیده می شوند. جمله های پشتیبان گسترش دهنده و تکمیل کننده همان «جمله بنیادین» هستند. جمله های پشتیبان باید همگی بر محور «هسته» بچرخند و وسیله بیان و اثبات آن باشند. اکنون پاراگرافی از یک کتاب را از نظر می گذرانیم و هسته، جمله بنیادین، جمله های پشتیبان، و چگونگی انسجام آن را نقد می کنیم: ساده ترین و عمومی ترین برهانی که بر وجود خداوند اقامه می شود، برهان نظم است. قرآن کریم موجودات جهان را به عنوان «آیات»، یعنی علائم و نشانه هایی از خداوند، یاد می کند. معمولا چنین گفته می شود که نظم و سازمان اشیا دلیل بر این است که نیروی نظم دهنده ای در کار است. گفته می شود این برهان بر خلاف سایر براهین از قبیل برهان «محرّک اوّل» و برهان «وجوب و امکان» و برهان «حدوث و قِدَم» و برهان «صدّیقین» که ماهیّت فلسفی و کلامی و عقلانی محض دارند، یک برهان طبیعی و تجربی است و ماهیّت تجربی دارد; نظیر سایر براهین و استدلالاتی که محصول تجربه بشر است. با کمی تأمّل درمی یابید که هسته پاراگراف این است: «اقامه برهان نظم برای اثبات وجود خدا». این هسته در همان جمله اوّل بیان شده است; پس این جمله را می توان جمله بنیادین پاراگراف نامید. بقیّه پاراگراف، در حقیقت، همین مطلب را گسترش می دهد، البتّه از طریق «مقایسه» با برهان های دیگر. می بینید که جمله های سیاه رنگ نقشی در این گسترش دهی ندارند و شایسته است که به پاراگرافی دیگر با این هسته بروند: «توضیح برهان نظم». مهم ترین اصل در انتخاب هسته پاراگراف این است که تا حدّ امکان، جزئی و ریز باشد. انتخاب هسته های کلّی و با ابعاد گسترده سبب می شود که پاراگراف یا طولانی و پیچیده شود و یا همه اجزای مفهومیِ هسته را شامل نشود. هسته جزئی و ریز را می توان در یک پاراگراف به خوبی بررسی کرد و توضیح داد. پس مطلبی که خود دارای ابعاد مختلف است یا اجزای گوناگون دارد، نباید هسته پاراگراف

151

باشد. مثلاً در پاراگراف مزبور، به درستی، هسته پاراگراف «اقامه برهان نظم برای اثبات وجود خدا» است. حال اگر هسته پاراگراف، خودِ «برهان نظم» به طور کلّی بود، باید در یک پاراگراف به همه مطالب مربوط به این برهان پرداخته می شد، از قبیلِ«اقامه این برهان برای اثبات وجود خدا و رابطه آن با برهان های دیگر»، «تعریف برهان نظم»، و «نقدهای وارد شده بر این برهان». روشن است که هر یک از این موضوع ها، باید هسته پاراگرافی مستقل باشد. این که در نوشته ای چند پاراگراف وجود داشته باشد، به مقدار مطالب هر نوشته و سَبْک و قالب آن بستگی دارد. در نوشته های متعارف و مقالات معمول، مناسب است که در هر صفحه کتابی دست کم دو پاراگراف دیده شود، البتّه مشروط به این که مطلب چنین اقتضا کند. مطلبی که در یک پاراگراف بیان می شود، نباید در پاراگرافی دیگر تکرار شود، مگر این که تکرار آن ضرورت داشته باشد. مثلاً گاه مطلبی را به اجمال بیان می کنیم و در جای دیگر می خواهیم آن را به تفصیل بازگوییم. در این حال، باید دیگر بار تصویری از مطلب به خواننده ارائه دهیم. امّا در غیر ضرورت، هرگز نباید پاراگراف ها اشتراک مطلب داشته باشند. وحدت و انسجام پاراگراف اقتضا می کند که هر موضوع در جای خود بیاید و پاراگرافی را که جایگاه موضوعی دیگر است، اشغال نکند. میان پاراگراف ها باید پیوستگی کامل باشد تا خواننده همگام با نویسنده پیش رود و رشته کار را از دست ندهد. هرگاه نویسنده از اندیشه ای به اندیشه دیگر منتقل می شود، باید خواننده را نیز با خود همراه ببرد، به گونه ای که میان آن دو جای خالی احساس نشود. البتّه گاه نویسنده با انتقال از یک پاراگراف به پاراگراف دیگر مضمون را عوض نمی کند، بلکه جنبه ای دیگر از مضمون را پی می گیرد یا آن را به شیوه و سیاقی دیگر بازگو می کند. این، خود، به تنوّع و چشمنوازی نوشته کمک می کند. معمولا در آغاز هر پاراگراف، کلمه یا عبارتی می آید که انتقال از مضمون یا جنبه یا سیاق را به خواننده بفهماند و او را آماده این انتقال سازد. امّا بِه ترین شیوه، «گذارِ بازتابی» است، یعنی طنین و پژواک اندیشه پاراگراف پیشین در پاراگراف بعد آورده شود. این طنین افکنی گاه به صورت تکرار واژگان و عبارات یا جمله آخر پاراگراف پیش، و گاه به شکل آوردن چکیده آن یا اشاره به آن است. یادآوری می کنیم که همه این شیوه های گذار و انتقال می توانند به تنوّع و تناوب در یک نوشته به کار روند. اکنون، به نمونه ای از انتقال به پاراگراف بعد بنگرید که از نوعِ «ربطِ واژگانی با آوردن قید تأکید» (= و البتّه) است: اگرچه خداوند دنیا را زندان مؤمنان خواسته است، این محبس و تنگنا را نه برای تعذیب آنان، که برای تربیتشان، ساخته است تا در رهگذار طوفان ها و کوران ها چون درختی ستبر، قامت راست کنند و آن گاه که بهار می رسد، بار و بر دهند و رهگذران را از سایه خویش آرامش بخشند.

152

از این نظرگاه، همین سختی ها و رنج ها هدیه خداوندند، آن هم هدیه ای که برای روشنیِ چشم و دل به دوستی می بخشند; هدیه ای که هم، خود، گرانبها است و هم از صمیمیّت دو محبوب راستین حکایت می کند. و البتّه ارج و بهای هدیه دو دوست، به میزان دوستی آنان و پایداری آن بستگی دارد. هر چه دو دوست صمیمی تر باشند، هدیه دهنده تحفه ای ارزنده تر فراهم می آورد... . اکنون مناسب است برای تمرین، دو صفحه از کتابی را از همین نظرگاه مرور کنیم. حدّاقل سه بار باید متن را مطالعه کرد تا بتوان پاراگراف بندی آن را نقد نمود. تأکید می شود که این بررسی تنها از منظر چینش پاراگراف ها صورت می گیرد; وگرنه درباره نکات دیگر، به ویژه علائم نگارشی متن، سخن بسیار است: (1)(5) (10) (15) (20) (25) نگارنده این سطور به سائقه و سابقه انس سی ساله خود با شعر حافظ و با اعتقاد به این اصل که شعر حافظ آیینه تمام نمای روح و روحیّه و عقیده و سلیقه و نگاه و نگرش او به انسان و جهان و طبیعت و ماوراء طبیعت است در این چند نکته تردیدی ندارد که حافظ:

1) مسلمانی پاک اعتقاد است، سهل است، راسخ در علم است. چه علم را به معنای ایمان بگیریم، چنان که بعضی از قدمای مفسران گرفته اند، چه به معنای معارف گوناگون و معارف دینی به خصوص علم کلام، عرفان نظری، و از همه بالاتر و والاتر علوم قرآنی; و مهم ترین وجهه همّت او قرآن شناسی است.

قسمت دوم

2) حافظی که من می شناسم ایمانش آمیزه ای از معنویت و رهیافت سه گانه و در عین حال یگانه «شریعت طریقت حقیقت» است. بحث در مقام عرفانی حافظ مشروح تر خواهد آمد.

3) حافظ در اصول عقاید، یعنی مکتب کلامی، پیرو اشعری و در فروع (مذهب فقهی) شافعی است، و در عین حال آشکارا گرایش به تشیّع دارد. امّا شیعی کامل عیار نیست و مسلّم است که مثل هر مسلمان پاک اعتقاد بی تعصّب صاحبدلی دوستدار خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) است.

4) طنز حافظ درباره مقدّساتی چون نماز و روزه و حج و مسجد و تسبیح و سجّاده و خرقه و خانقاه حاکی از این است که «درد دین» دارد. می کوشد به مدد طنز و در کمال خوشباشی و کرامت نفس و عظمت روح، بدون تلخ زبانی و هجو، ارزش های تحریف شده را از تحریف و تباهی براند. فی المثل آن جا که می گوید: زاهد چو از نماز تو کاری نمی رود هم مستی شبانه و راز و نیاز من یا: در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد حالتی رفت که محراب به فریاد آمد مرادش تخفیف ارزش نماز نیست. او نیز نماز را معراج مؤمن و مناجات و رازگویی بنده با پروردگار و رویکرد به غیب و قدس می داند. امّا بر آن است که:

153

نماز در خم آن ابروان محرابی کسی کند که به خون جگر طهارت کرد طهارت ار نه به خون جگر کند عاشق به قول مفتی عشقش درست نیست نماز که تلمیح به این حرف ژرف حلاّج دارد: رکعتان فی العشق لا یصحّ وضوءهما إلاّ بالدم. آری می گوید و همه می دانیم که اگر هم قرآن را به چارده روایت بخوانی، سرانجام آنچه یا آن که دستت را می گیرد و از سجن صورت می رهاند و بر سریر معنی می نشاند و به راستای رستگاری می کشاند عشق است. 5) حافظ دو پیام بزرگ دارد که درباره آن ها در کتاب حاضر سخن گفته ایم: عشق و رندی. و درباره رندی اشارات کوتاه دیگری در همین پیشگفتار خواهیم داشت.6) حافظ طبع حساسی در برابر زیبایی و ظرافت ناز و نوش های زندگی دارد. او زهد را فقط در مناعت نفس و طهارت روح می داند; نه در ریاضت کشی های بیمارگونه و رهبانیّت هایی که با ریا و رعونت آمیخته است. حافظ، گناه، عصمت این حصر دو وجهی که حافظ یا صادق است یا فاسق; یا زاهد است یا زندیق; یا مرتاض است یا لذّت پرست و نظایر آن، از دیرباز برای کسانی که جزم گرا هستند و می خواهند طیف رنگارنگ روح و رفتار آدمی را به سیاه و سفید کاهش دهند، جاذبه داشته است. روحیّه تساهل و تسامح و رایحه مروّت و مدارایی که در شعر زلال حافظ آشکار است، کسانی را که تعهّد دینی یا علاقه عرفانی ندارند، و به اصطلاح آزاداندیشند، به چنین وهم و ایهامی افکنده است که حافظ هم آزاداندیش است، یا سست اعتقاد است. و بعضی از این افراط گرایان حافظ را «کفر گوی یک لا قبا» شمرده اند تا به خیال و طمع خام خود بی همسخن نمانند. و تلویحاً یا تصریحاً حافظ را منکر مبدأ و معاد یا شاک در اصول عقاید شمرده اند. نگارنده این سطور، با این گروه بحثی تحت عنوان «حافظ و انکار معاد؟» داشته ام. عده دیگری نیز که افراط گرایان قطب دیگر هستند، حافظ را از اولیاءاللّه می شمارند. باید دید که مرادشان از اولیاءاللّه چیست. اگر مراد آنان مؤمنان و مسلمانان درست اعتقادی است که خداوند را دوست دارند و خدا نیز دوستشان دارد (سوره مائده، آیه54) و در یک کلمه از رسوخ علم و ایمان، خدا را از خویش و خلق دوست تر دارند; اگر مراد از اولیاءاللّه کسانی هستند که از علم الیقین به عین الیقین پیوسته اند و فراتر از «درد دین»، به قول یکی از متفکّران معاصر اسپانیا، «خدادرد» دارند، آری بدین معنی حافظ از اولیاءاللّه است: روی خوبست و کمال هنر و دامن پاک لاجرم همّت پاکان دو عالم با اوست حافظ از معتقدان است گرامی دارش زان که بخشایش بس روح مکرّم با اوست اما پیدا است که مقام قدسی و قدیسی و عصمت ندارد. و تصریح دارد که برای خود کرامات و

154

(50) مقاماتی قائل نیست، و از روی صدق و فروتنی، ولو به طنز، می گوید که «چو بید بر سر ایمان خویش می لرزم». حال پس از سه بار خواندن متن مزبور، احتمالاً درباره چینش پاراگراف های آن تأمّلاتی دارید. به نظر می رسد:

1. اساس پاراگراف بندی این متن صحیح است. البتّه مناسب تر است که از سطر 34(پس از «است») پاراگراف جدیدی تشکیل شود.

2. با توجّه به اصلاح مذکور در بند پیش، مجموعاً چهار پاراگراف در متن مزبور وجود دارند: پاراگراف یکم: از سطر 1 تا 30. پاراگراف دوم: از سطر 32 تا 34. پاراگراف سوم: از سطر 34 تا 40. پاراگراف چهارم: از سطر 41 تا 51.

3. در هر پاراگراف، جمله بنیادین در آغاز قرار گرفته است.

4. هسته هر پاراگراف از این قرار است: پاراگراف یکم: اصول مسلّم شش گانه که از شعر حافظ استنباط می شوند. پاراگراف دوم: جاذبه این حصر دو وجهی که حافظ یا صادق است یا فاسق. پاراگراف سوم: بیان لُبّ نظر گروه اوّل و اشاره مؤلّف به ارزیابی آن. پاراگراف چهارم: بیان لُبّ نظر گروه دوم و تحلیل مؤلّف درباره آن.

5. از آن جا که هسته بحث در پاراگراف اوّل تغییر نکرده است، نمی توان آن را به چند پاراگراف تقسیم کرد. پس اگرچه این پاراگراف طولانی شده، به همین ترتیب مناسب است.

6. شایسته است که در پاراگراف اوّل، موارد شش گانه (سطرهای 3 و 7 و 9 و 12 و 26 و 27) سر سطر بدون فاصله نوشته شوند تا هم طولِ پاراگراف آزار دهنده نشود و هم فهم مطالب آسان تر گردد.

7. دلیل آن که موارد شش گانه را باید بدون فاصله از سر سطر، نه با فاصله، نوشت، آن است که اجزای درونی یک پاراگراف که لازم است سر سطر بیایند، نباید با فاصله درج شوند تا معلوم باشد که پاراگراف مستقلّی آغاز نشده است.

8. پس از هر شعر نیز چون هسته مطلب عوض نشده، مطلب از سر سطر بدون فاصله، نه با فاصله، آغاز شده است.

9. در هر پاراگراف، جمله های پشتیبان به خوبی در خدمتِ گسترش و توضیح مطلب اصلی هستند و حرف بیهوده ای به میان نیامده است.

155

10. سببِ آن که مؤلّف بیان لُبّ هر نظر و پاسخ آن را در یک پاراگراف آورده و دو پاراگراف جداگانه را به بیان هر نظر و پاسخ آن اختصاص نداده این است که پاسخ چندان تفصیلی نیست تا نیاز باشد در پاراگرافی جدا ذکر گردد.

11. شعر سر سطر با فاصله، امّا نه به اندازه فاصله پاراگرافی بلکه تقریباً نصفِ آن، آمده است. این روش کاملاً پسندیده است.

12. به دلیل اهمّیّت فراوان، دیگر بار تأکید می شود که ارزش ویژه این متن در آن است که هرگز جمله ای بیهوده و سخنی غیر مرتبط با هر پاراگراف در آن به چشم نمی خورَد.

156

* آزمون

1. دو عامل مؤثّر در تنظیم پاراگراف ها را ذکر کنید.

2. اصطلاحات «هسته»، «جمله بنیادین»، و «جمله های پشتیبان» را تعریف کنید.

3. هسته و جمله بنیادین را در پاراگراف زیر تعیین نمایید: هر مسلمان در زندگی خود، در جهت تنظیم دو نوع رابطه باید تلاش کند; یکی رابطه اش با خدا و دیگری رابطه اش با مردم. او باید احکام و مقرّراتی را که اسلام در مورد این دو نوع رابطه بیان کرده است، فرابگیرد. علمی که متکفّل بیان این احکام و ایجاد ضوابط برای این روابط است، فقه نامیده می شود.

4. «گذار بازتابی» به چه معنا است؟ نمونه ای از آن را در یک کتاب بیابید.

5. سه صفحه از کتاب «حدیث پیمانه»(139) را از منظر تنظیم پاراگراف ها ارزیابی و نقد کنید.(صفحات پیشنهادی ما: 188 تا 190)

قسمت اول

درس بیست و یکم:شیوه خط فارسی(3)

درس بیست و یکم شیوه خطّ فارسی(3)

بخش دوم: راهنمای موضوعی الف کوتاه (مقصوره)

55. اغلب اسامی خاصّ عربی که به «الف» کوتاه ختم می شوند، به همان صورت نوشته می شوند: موسی عیسی مصطفی مرتضی بنت الهدی. در صورتی که بعد از این گونه اسامی، «ی» وحدت بیاید، به شکل زیر نوشته می شوند: موسایی عیسایی مصطفایی مرتضایی. در صورتی که بعد از این گونه اسامی، «ی» نسبت بیاید، به این شکل نوشته می شوند: موسوی عیسوی مصطفوی مرتضوی. در صورتی که این اسامی مضاف یا موصوف باشند، به شکل زیر نوشته می شوند: موسای کلیم عیسای مریم مصطفای امین مرتضای حیدر.

56. دیگر کلمات عربی که به «الف» مقصوره ختم می شوند، غالباً در نگارش فارسی، با «الف» نوشته می شوند: فتوا تقوا اقصا مستثنا.

57. اسامی خاصّ عربی را به همان شکل که می خوانیم، می نویسیم: بنویسیم ننویسیم اسماعیل اسمعیل رحمان رحمن الاهیّات الهیّات تشدید

58. باید همواره تشدید کلمات مشدّد را بگذاریم، مشروط به این که تشدید آن ها تلفّظ شود.

176

59. باید دقّت ورزید که کلمات بدون تشدید به همان شکل خوانده و نوشته شوند: بنویسیم ننویسیم قضات قضّات ماده(= مؤنّث) مادّه دوم دوّم سوم سوّم صلاحیت صلاحیّت فوق العاده فوق العادّه عادی عادّی عُمان عُمّان لثه لثّه

60. حرف «ه» در کلمات عربی متداول در فارسی، اگر تاء خوانده شود به صورت «ت» نوشته می شود: بنویسیم ننویسیم مساعدت مساعده زکات زکاه لغت لغه مباهات مباهاه البتّه اگر به صورت تاء خوانده نشود، به شکلِ«های غیر ملفوظ» نوشته می شود: فاطمه مکاتبه. تنوین

61. تنوین ویژه کلمات عربی است ولذا کلمات غیر عربی هرگز تنوین نمی پذیرند: بنویسیم ننویسیم تلگرافی تلگرافاً جانی جاناً گاهی گاهاً سوم این که سوماً ناچاری به ناچار ناچاراً

62. کلماتی که به همزه ختم می شوند، وقتی تنوین نصب بگیرند، به این شکل نوشته می شوند: ابتدائاً جزئاً استثنائاً.

63. کلمات «اکثر» و «اقل» برابر قاعده زبان عرب تنوین نمی گیرند. لذا «اکثراً» و «اقلاًّ» غلط هستند

177

و می توان به جای آن ها «بیش تر» و «دست کم» یا «غالباً» و «حدّاقل» نوشت. جمع کلمات «ات ها (نشانه های جمع)»

64. جمع بستن کلمات فارسی با «ات» عربی یا «جات» جایز نیست: بنویسیم ننویسیم پیشنهادها پیشنهادات گرایش ها گرایشات آزمایش ها آزمایشات کارخانه ها کارخانجات درونی ها درونیّات «ها»

65. مناسب تر است علامت جمع «ها» برای سهولت در خواندن کلمه و پرهیز از شکل نازیبایی که در ترکیب با کلمه دیگر، به ویژه کلمات بلند، پیدا می کند، جدا نوشته شود: باغ ها کتاب ها آزمایش ها گزارش ها.

66. اسامی خاص را که با «ها» جمع بسته می شوند، به این صورت می نویسیم: «حسین»ها «حافظ»ها.

67. علامت «ها» در کلماتی که به «ه» (ملفوظ یا غیر ملفوظ) ختم می شوند، حتماً باید جدا نوشته شود: تشبیه ها سفیه ها خانه ها لانه ها. جمع مکسّر

68. جمع بستن کلماتی که به صورت جمع مکسّر عربی در زبان فارسی به کار می روند، با نشانه های جمع فارسی یا عربی درست نیست: بنویسیم ننویسیم اولاد اولادها احوال احوالات بیوت بیوتات دیون دیونات شؤون شؤونات سلاح ها اسلحه ها

178

عدد

69. «عدد» همیشه از معدود خود جدا نوشته می شود: یک روز شش ماه یک سال یک هفته. چنین است اجزای عدد کسری: یک دهم یک هزارم هفت پنجم. اعداد دقیق را با رقم می نویسیم: فاصله تهران تا کرج 35کیلومتر است.

70. ترکیباتی چون «یک دفعه» و «یک مرتبه» به معنای «ناگهان» را به همین صورت، جدامی نویسیم.

71. هر گاه عدد با کلمه بعد از خود قید یا صفت مستقل بسازد، پیوسته نوشته می شود: یکدل یکزبان.

72. اعداد ترتیبی «سی ام» و «سی امین» را به همین صورت می نویسیم.

73. تاریخ روزهای مهم و حسّاس را با رقم می نویسیم: 15 خرداد 22 بهمن.

74. اعداد دارای درصد را به این صورت می نویسیم: پنج درصد هفت درصد.

75. طول زمان را به این صورت می نویسیم: 5 ساعت و 6 دقیقه.

76. شماره شناسنامه و تاریخ تولّد را با رقم می نویسیم.

77. تاریخ تولّد و مرگ اشخاص را به ترتیب از راست به چپ می نویسیم: شهید ثانی (911 965ق).

78. برای نشان دادن شماره های متوالی، شماره آغاز در سمت راست و شماره پایان در سمت چپ نوشته می شود: دیوان حافظ، ص 30 35. کسره اضافه کسره اضافه (= کسره پیوند) مصوّت کوتاه « ِ » است که میان مضاف و مضافٌ الیه یا میان موصوف و صفت قرار می گیرد: کلاسِ درس = مضاف و مضافٌ الیه. درسِ مهم = موصوف و صفت.

79. کسره اضافه اگر بعد از کلمه ای بیاید که مختوم به مصوّت «آ» و «اُو» باشد، میان دو کلمه میانجی «ی» می آید: خدای مهربان آهوی وحشی بوی جوی مولیان گیسوی سیاه.

80. در صورتی که کلمه به مصوّت «و»، « ی »، و مصوّت بلند «ای» ختم شود، حرف آخر در تلفّظ کسره می گیرد و در نگارش به صورت زیر نوشته می شود:

179

جو نارس دو صدمتر پرتو نیکان نی داوودی ماهی شمال کشتی تجاری. کلمات مرکّب

81. دو جزء کلمات مرکّب، معمولا پیوسته نوشته می شوند: بنویسیم ننویسیم نگهداری نگه داری دستیابی دست یابی هموطن هموطن صاحبدل صاحب دل خوشبخت خوش بخت

82. هنگامی که پیوسته نوشتن اجزای کلمه مرکّب سبب اشتباه یا دشواری در خواندن و یا نازیبا بودن کلمه شود، دو جزء را جدا می نویسیم: بنویسیم ننویسیم زیست شناسی زیستشناسی خوش سخن خوشسخن خوش مشرب خوشمشرب

83. کلمه مرکّبی که جزء دومش با «آ» شروع می شود، پیوسته نوشته شده، مدّ آن حذف می گردد: خوشایند پیشامد هماهنگ رهاورد پیشاهنگ. در این مورد نیز اگر پیوسته بودن کلمه سبب نازیبایی یا ناخوانایی شود، دو جزء را جدا می نویسیم: بنویسیم ننویسیم دست آموز دستاموز جان آفرین جانافرین دل آزار دلازار خوش آهنگ خوشاهنگ

84. اجزای کلمه مرکّبی که جزء دوم آن با همزه آغاز شود، جدا نوشته می شوند: بنویسیم ننویسیم هم اتاق هماتاق هم اسم هماسم هم اکنون هماکنون خاک انداز خاکانداز

180

85. دو جزء مصادر مرکّب، جدا نوشته می شوند: دست یافتن بزرگ داشتن نگاه داشتن گرامی داشتن. امّا کلمات مرکّب این گونه مصادر را پیوسته می نویسیم: بنویسیم ننویسیم بزرگداشت بزرگ داشت دستیابی دست یابی نگاهداری نگاه داری گرامیداشت گرامی داشت

86. در نگارش کلمات مرکّب عربی مصطلح در فارسی، استقلال کلمات را حفظ می کنیم: بنویسیم ننویسیم من جمله منجمله مع هذا معهذا مع ذلک معذلک عن قریب عنقریب ان شاءاللّه انشاءاللّه

87. در نگارش کلمات مرکّب فارسی، استقلال کلمات را تا حدّ امکان رعایت می کنیم: بنویسیم ننویسیم گفتوگو گفتگو شستوشو شستشو

88. اجزای کلمه مرکّبی که حرف آخر جزء اوّل و حرف اوّل جزء دوم آن یکی باشد، جدا نوشته می شوند: بنویسیم ننویسیم هم منزل هممنزل فرش شویی فرششویی مهمان نواز مهماننواز هم مسلک هممسلک همزه «همزه در کلمات فارسی»

89. در زبان فارسی، در میان کلمه «همزه» قرار نمی گیرد و آنچه میان کلمات فارسی با آوای «همزه»

181

تلفظ می شود، در حقیقت «ی» است و باید به صورت « ی » نوشته شود: بنویسیم ننویسیم آیین آئین آیینه آئینه پایین پائین می گوییم می گوئیم بفرمایید بفرمائید رویین روئین پاییز پائیز می آییم می آئیم گفتوگویی گفتوگوئی کلمه «زائو» از این قاعده مستثنا است. «همزه در کلمات عربی»

قسمت دوم

90. همزه میان کلمه در کلمات عربی و سایر واژه های بیگانه تابع قواعد زیر است: همزه پس از مصوّت کوتاه « َ » و پیش از مصوّت بلند «آ» به صورت «آ» نوشته می شود: مآل مآخذ لآلی منشآت مآب. همزه پس از حرف ساکن و پیش از مصوّت بلند «آ» به صورت «آ» نوشته می شود: قرآن مرآت. همزه پس از مصوّت کوتاه « ُ » به صورت «ؤ» نوشته می شود: مؤدّب مؤمن مؤسّس مؤتمن رؤیت مؤثّر سؤال مؤیّد . همزه پس از مصوّت های کوتاه « َ » و « ِ » به صورت « ئ » نوشته می شود: ائتلاف تبرئه تخطئه سیّئات لئام. همزه مفتوحِ پس از حرف ساکن با پایه «ا» نوشته می شود: جرأت نشأت هیأت مسأله. همزه مفتوح پس از مصوّت «ا» با پایه ( ئ ) نوشته می شود: قرائت دنائت برائت. همزه متحرّک پیش از مصوّت بلند «اُو» به تبعیت از مصوّت، به صورت «ؤ» نوشته می شود: شؤون مسؤول رؤوس رؤوف مرؤوس مؤونت. همزه مکسور پس از مصوّت بلند «آ» در کلمات عربی رایج در زبان فارسی به صورت «ی» تلفّظ و نوشته می شود: رایج عاید فواید شمایل طایفه دقایق نایب. مگر در مواردی که کلمه نامأنوس یا ناآشنا و یا نادرست به نظر آید: زائر مسائل مصائب صائب رسائل جائر خائف سائل قائم ملائکه.

182

همزه پیش از مصوّت بلند «ای» به صورت « ئ » نوشته می شود: مرئی لئیم جبرئیل میکائیل عزرائیل رئیس زئیر بمبئی. اکثر کلمات خارجی را همان گونه که تلفّظ می کنیم، می نویسیم: بوئنوس آیرس سوئد سوئز رافائل بوسوئه نوئل زئوس کاکائو شائول تئاتر رئالیست اورلئان لائوس. همزه در کلمه «ابن» چنانچه بین دو اسم خاص قرار گیرد، حذف می شود: علی بن ابی طالب محمّد بن عبداللّه(صلی الله علیه وآله). در مواردی که کلمه «ابن» در اول سخن قرار گیرد یا بین دو اسم فاصله بیفتد، همزه آن حذف نمی شود: علی [بخش 1] ابن ابی طالب(علیه السلام). ابن سینا از حکمای بزرگ اسلام است.

91. همزه در پایان کلمه فقط در کلمات عربی به کار می رود و باید از کاربرد آن در کلمات فارسی پرهیز کرد. شیوه نگارش همزه پایانی به شرح زیراست: پس از مصوّت کوتاه « َ » به صورت «أ» نوشته می شود: مبدأ منشأ ملجأ. همزه این گونه کلمات هنگام چسبیدن به «ی» به صورت زیر نوشته می شود: مبدئی منشئی ملجئی. پس از مصوّت کوتاه «و» به «ؤ» تبدیل می شود: لؤلؤ تلألؤ. هنگامی که به این گونه کلمات «ی» بپیوندد، به شکل زیر نوشته می شود: لؤلؤی تلألؤی . غیر از موارد یاد شده، همزه در آخر کلمه به شکل «ء» نوشته می شود: جزء سوء شیء. هنگامی که به این گونه کلمات «ی» بپیوندد، به صورت زیر نوشته می شود: جزئی سوئی شیئی.

92. همان گونه که گفته شد، همزه پایانی فقط در کلمات عربی به کار می رود. از این رو، در پایان کلمات فارسی، نباید همزه به کار برد. مثلا «بها» (= ارزش) کلمه فارسی است و بدون همزه نوشته می شود و در حالت اضافه «ی» می گیرد: بهای کتاب.

93. از آوردن همزه پس از الف در پایان کلمات عربی، معمولاً پرهیز می شود: بنویسیم ننویسیم شهدا شهداء انبیا انبیاء ابتدا ابتداء رجا رجاء این گونه کلمات در حالت پیوند، «ی» می گیرند: شهدای انقلاب انبیای الهی ابتدای کار رجای واثق.

183

در پایان این بخش، سه متن را با شیوه خطّ صحیح می آوریم و در موارد خاص، شیوه خطّ نادرست را درون کمانک ذکر می کنیم: خدایا! مرا از بلای غرور و خودخواهی نجات ده تا حقایق (حقائق)وجود را ببینم (به بینم) و جمال زیبای تو را (ترا)مشاهده کنم. خدایا! من کوچکم، ضعیفم، ناچیزم (کوچک ام، ضعیف ام، ناچیزام); پَرِ کاهی در مقابل طوفان ها (توفان ها)هستم.به من (بمن)دیده ای عبرت بین (عبرتبین)ده تا ناچیزی خود را ببینم و عظمت وجلال تو را به راستی (براستی)بفهمم و به درستی (بدرستی)تسبیح کنم(تسبیحکنم). خدایا! دلم از ظلم و ستم گرفته (ستمگرفته)است; تو را به عدالتت (بعدالتت)سوگند می دهم (میدهم)که مرا در زمره (زمره)ستمگران (ستم گران)و ظالمان قرار نده! خدایا! می خواهم (میخواهم)فقیری بی نیاز (بینیاز)باشم که جاذبه های (جاذبهای) مادّی (مادی)زندگی (زنده گی)مرا از زیبایی (زیبائی)و عظمت تو غافل نگرداند. خدایا! خوش دارم (خوشدارم)گمنام (گم نام)و تنها باشم تا در غوغای کشمکش های (کشمکش های)پوچ مدفون نشوم. خدایا! به سوی (بسوی)تو می آیم (میآیم); از عالم و عالمیان می گریزم (میگریزم); تو مرا در جوار رحمت (رحمه)خود سُکنا (سُکنی)ده! *** ای بندگان (بنده گان)خدا! عبرت بگیرید و به یاد آورید (بیاد آورید)کارهای گناه آلود (گناهالود)پدرانتان و برادرانتان را که اکنون در گروِ (گرویِ)آن ها هستند و به حساب (بحساب) آن گرفتارند (گرفتاراَند). به جان خودم سوگند که هنوز میان شما و ایشان، روزگار کهن نشده و سال ها و قرن ها نگذشته است و شما از آن زمان ها (آنزمانها)که در اَصلاب پدرانتان بوده اید، دور نگشته اید. به خدا سوگند! آنچه (آن چه)را که پیامبر به گوشتان (بگوشتان)رسانید، من امروز به گوشتان می رسانم (میرسانم)و گوش های شما (گوش هایشما) ضعیف تر از گوش های آن ها نیست. همان دیده ها (هماندیده ها)و دل ها که دیروز آنان را (آنانرا)داده بودند، امروز شما را داده اند. به خدا سوگند! بعد از آن ها چیزی را (چیزیرا) به شما (بشما)ننموده اند که آن ها نمی دانستند (نمیدانستند) و شما را به موهبتی (بموهبتی)برنگزیدند که آنان را از آن محروم داشته (محرومداشته)باشند. بلاها بر سرتان تاختن آورد، همانند ستوری که مهارش آزاد باشد و تنگش سست. زندگی فریب خوردگان (فریبخورده گان) باعث فریبتان (فریب تان)نشود، زیرا زندگی

184

(زندگی ی)آنان چونان سایه ای است (سایه ایست)بر زمین افتاده تا زمانی معیّن (معین). *** مبادا همکاران (هم کاران) خویش را (خویشرا)بر پایه (پایه ی)هوشیاری (هوش یاری)و اعتمادیابی و خوش گمانی (خوشگمانی)برگزینی! چه، مردان با ظاهر سازی و حُسنِ خدمت، فراستِ والیان را (والیانرا) می فریبند (میفریبند); و در آن سوی (آنسوی) این ظاهر (اینظاهر) آراسته، از خیرخواهی و امانت داری (امانتداری)خبری نیست. بلکه (بل که)آنان را از روی پرونده ای (پروندئی پرونده ئی پرونده یی)که در حکومت های صالح پیشین داشته اند، بشناس (به شناس); تا بدین گونه (بدینگونه) هر کس توده ها (توده ها)از او راضی تر (راضیتر) بوده اند و به رعایت (برعایت)امانت مشهورتر بوده است، همان را (همانرا) به کار (بکار) بگماری. اگر چنین کردی (چنینکردی)، دلیل آن است (آنست)که تو برای رضای خدا (رضاء خدا) خیرخواهی می کنی (میکنی)و خیر توده هایی (توده هائی)را که فرمانروای (فرمان روای)آنانی، می خواهی(میخواهی).

185

* آزمون

1. کدام کلمه به شیوه نادرست نوشته شده است؟ شیوه درست را هم ذکر کنید: الهیّات زکاه عادّی ابتدائاً سی اُم یکسال گیسوِ سیاه جوی نارس زیستشناسی خوش مشرب دستیابی گفتوگوئی پایین شئون مسایل لؤلؤ شهداء انقلاب.

2. یک صفحه از گلستان سعدی را با شیوه خطّ صحیح طبق آنچه در سه درس اخیر بیان شد بازنویسی کنید.

3. در متن زیر، بعضی از واژه ها را با خط مشخّص کرده ایم. این واژه ها را به یک یا چند شکل دیگر نیز می توان نوشت. آن شکل ها را ذکر کنید و بیان نمایید که به استناد کدام بند از بندهای مذکور در سه درس اخیر، همین شیوه مذکور در متن زیر صحیح است: آه ایلیات; معصومِ دوایر بی کفن! از ایمان خویش به عشق، چهره در حیای خون داری. بهای باران و برابری در کف تو می شکفد. اکنون از این راه که آمدی، اکنون در این هزاره گیج که آمدی، اگرت آواز محبّتی است، بادا که بیمی در پی نیاید. پای از پهنه پندار گرفته می آیی. این فعلِ فرشتههمزاد است، با سُرنایصبح خوانش بر جبین سیّاره آدمی.

4. متن زیر را طبق شیوه خطّ صحیح بازنویسی کنید: تو سعی کن امیر دنیا باشی، نه اسیر آن!... در زن، جلوه کردنها و خودنمائیها ریشه دارد. میخواهد چشمها را بخودش جلب کند و زبانها را بدنبال خود به کشد... سعی کن تا بگونه یی حرکتکنی که خلق خدا را گرفتار حالتها و رفتارت نسازی و آن ها را اسیر ننمائی... حجاب فقط این نیستکه زن خود را به پوشاند; که زن و مرد، هر دو، باید در این دنیاییکه راهست... سنگراه نباشند.

قسمت اول

درس بیست و چهارم:روانی و زلالی

درس بیست و چهارم روانی و زلالی تفکّر نوعی گفتوگوی پنهانی است که به یاری کلمات در ذهن صورت می پذیرد. از این رو، هر چه دامنه دانش واژگانی نویسنده ای گسترده تر باشد، تسلّط او بر بیان افکار خویش بیش تر است. حتّی دو کلمه را نمی توان یافت که مفهومی کاملا یکسان داشته باشند. همواره اختلافی ناچیز میان دو واژه مترادف وجود دارد که در گزینش واژه مطلوب تر دخیل است. نویسنده باید در این اختلاف ها دقّت ورزد و واژه ای را برگزیند که قالبِ منظور و مُرادش باشد. گزینش در محور جانشینی و همنشینی نویسندگان گوناگون برای بیان یک معنی واحد، تعبیرهای گوناگون دارند. هر کدام از این تعبیرها از نظر شدّت احساس و عاطفه و تأثیر و درجه وضوح و خفای معنی و نیز قدرت بیان(198) با تعبیر دیگر تفاوت دارد. مثلا برای بازگو کردن مرگ یک فرد، می توان این تعبیرها را به کار بُرد که هر کدام نشان دهنده جنبه ای از نگرش نویسنده به این موضوع است: عامیانه: فلانی تمام کرد. صوفیانه: خرقه تهی کرد. متألّهانه: به ملکوت اعلا پیوست.

201

پرهیز از تکلف و تصنّع

شاعرانه:

شمع وجودش خاموش گشت. بیزارانه: به دَرَک واصل شد. اصولاً هر گزینش بیانگر هدفی یا سبکی است. در آثار هنرمندان بزرگ، معمولا با زیباترین و مؤثّرترین (= بلیغ ترین) گزینش ها رو به روییم. در این حالت، نمی توان واژه ای برتر را به جای واژه اصلی نهاد. مثلا اگر به این بیت از فردوسی بنگریم، تأثیر گرایش های حماسی او را کاملا احساس می کنیم: پر از برف شد کوهسار سیاه همی لشکر از شاه بیند گناه این تعبیر در بیان پیریِ شاعر به کار رفته است. می بینید که با عنایت به نگرش شاعر، با مناسب ترین تعبیر در بیان پیری و سفیدی موی وی رو به روییم. از دیدگاه زبان شناسی، چنین گزینش و انتخابی را «گزینش در محور جانشینی» می نامند. پس «گزینش در محور جانشینی» عبارت است از انتخاب واحدی از واحدهای کلامی، مثل کلمه و عبارت، به طوری که نتوان واحدی مناسب تر را جایگزین آن کرد. به عبارت دیگر، در این نوع گزینش، از میان واحدهای نامزد و داوطلب برای نشستن در یک مکان، یکی را که از همه مناسب تر است انتخاب می کنیم. البتّه گاه نیز همه یا بیش تر واژه های دو متن یکسانند، امّا آهنگ و لحن یا موقعیّت و ترکیب واژه ها متفاوت است. به طنز، گفته اند که شبی سعدی در خواب با فردوسی گفتوگو داشت و این بیت را برایش خواند: خدا کِشتی آن جا که خواهد بَرَد و گر ناخدا جامه بر تن دَرَد فردوسی گفت که من اگر به جای تو بودم، چنین می سرودم: بَرَد کشتی آن جا که خواهد خدای و گر جامه بر تن دَرَد ناخدای می بینید که سخن سعدی مطابق منطق دستور زبان است، امّا سخن فردوسی با روح انقلابی و پر تلاطم او سازگار است. شاعر معاصر، حمیدی شیرازی، همین معنی را چنین سروده است: ناخدا گر جامه را بر تن درد هر کجا خواهد خدا کِشتی بَرَد چنین گونه ای از انتخاب در اصطلاح زبان شناسی، «گزینش در محور همنشینی» نامیده می شود. «گزینش در محور همنشینی» عبارت است از انتخاب مناسب ترین ترکیب و تنظیم برای واحدهای مشابه کلامی. روشن است که این نوع گزینش کاملاً تابع مختصّات زبانی و سبک هر نوشته است. پرهیز از تکلّف و تصنّع گاه ممکن است پیچیدگی نوشته سبب شود که زیبایی ها و ظرافت های آن محو شوند; و این، چنان

202

است که گوهری زیبا و نفیس را در بسته ای بگذاریم و گرداگرد آن را با تیغ و خارهای گزنده بپوشانیم! البتّه گوهرشناسان تیزبین که از پشت آن خارها، درخشندگی گوهر را می نگرند، به سوی آن جلب می شوند و می کوشند با کنار زدن خارها راهی به جانب آن بیابند; امّا غالبِ بینندگان از نزدیک شدن به آن چشم می پوشند. مثلاً نوشته زیر با آن که از تازگی ها و زیبایی هایی بهره مند است، به دلیل برخورداری از «تعقید معنوی»، روان و زلال نیست و از این رو، خوانندگانی معدود را به سوی خود جلب می کند: در خانقاه لحظه، خلسه خرناسه می کشد و در سپیده خاکستری رنگِ سرایشِ چکامه ای شطحوار، صداقت سیّال سکوت جاری است... در ازدحام مفرغی ثانیه های سُربین، سنگینی فضا بر دوش قلم سایه های دهشتناک گسترده و جیغ های خوف انگیز اهل قبور از عمق گورهای حفر ناشده، تفأّل هماره ملتهب جنون ورزانِ بومی است در حضور ولوله انگیز خاطرات تلخ تاریخ معصومیّت و ایمان... . در مقابل، ملاحظه کنید که متن مناجاتی زیر با این که از آنِ خواجه عبداللّه انصاری و مربوط به قرن ها پیش است، چه اندازه ساده و روان و هموار است: اِلاهی! آب عنایت تو به سنگ رسید; سنگ بار گرفت. سنگ درخت رویانید; درخت میوه و بار گرفت. درختی که بارش همه شادی، طعمش هم اُنس، بویش همه آزادی. درختی که بیخ آن در زمین وفا، شاخ آن بر هوای رضا، میوه آن معرفت و صفا، حاصل آن دیدار و لقا. اِلاهی! از جود تو هر مفلسی را نصیبی است. از کرم تو هر دردمندی را طبیبی است. بر سر هر مؤمن از تو تاجی است. در دل هر مُحِب از تو سِراجی است. و نیز به این دو نمونه بنگرید که چقدر ساده و روان و زلال و صمیمی اند. هر کسی می تواند آن ها را به روانی بخواند و از آن ها لذّت ببرد; امّا هر کسی نمی تواند همانند آن ها را پدید آوَرَد: بهار، فصل خوش و معتدل بود. درخت ها شکوفه می کرد، تک و توک مرغ ها می خواندند. ده از سکوت سنگین زمستانی خود بیرون می آمد. یک درختِ بهْ توی باغچه ما بود و چیدن و خوردن شکوفه بِهْ یکی از سرگرمی های من بود; هم بوی خوش داشت و هم طعم خوش، ولی شکوفه های دیگر تلخ بودند. آن گاه مرغ کوکو (فاخته) می آمد و روی تیرهای بادگیر می نشست و لاینقطع کوکو می کرد. می گفتند با صدای او توت می رسد و من روزشماری می کردم برای رسیدن توت.

203

پرهیز از عوام زدگی

عوامل روانی و زلالی

مرغی غمناک تر، یک نواخت تر از کوکو نبود. پشتِ هم با تکرارِ خستگی ناپذیر صدا می داد; همان یک صدا. بهار شوریده حالش کرده بود... . خرّمشهر، تارک ایران، عروس ایران! هرگز نام تو این سان خرّم نبوده و هرگز این سان آباد نبوده ای. تو عروس ایرانی، زیور تو تاریخ است. بوی فردا می دهی و کابین تو یادگارهای قرون است. مهتاب و نخلستان، سیاهی کاروان ها و سپیدی امیدها. هم بر خاک زندگی داری و هم بر آب. خاکت چون غبار نشسته بر ضریح است و آبت چون اشک، روشن... . خرّمشهر; دیده بان برج بلند; چشم از راه برمدار. همه باز می گردند. مرغ ها که از صدای خمپاره ها رفتند باز می گردند... باز نخل ها چترهای خود را خواهند جنباند... . عوامل روانی و زلالی روانی و زلالی در گروِ رعایت نکات زیر است: یک. به کار گرفتن واژه های مأنوس و روان. دو. پرهیز از پیچیدگی (= تعقید). سه. به کار نبردن جمله های معترضه جز به هنگام ضرورت. چهار. پرهیز از نابهنجاری (= ضعف تألیف). پنج. دوری جستن از درازنویسی خسته کننده (= اِطنابِ مُمِلّ). شش. کناره گرفتن از کوتاه نویسی آسیب زننده (= ایجازِ مُخِلّ). پرهیز از عوام زدگی اشاره شد که یکی از راهکارهای روان نویسی، گزینش واژه های ساده است. نویسنده توانا کسی است که بتواند پیام خود را با کلماتی روان به خواننده برساند. امّا روشن است که سادگی، تنها یکی از ویژگی های کلمه مناسب است. پیش از آن، کلمه باید با معنایی که بر دوش می کشد، هموَزن و همرتبه باشد. آن گاه، در میان کلماتی که برای بر دوش کشیدن آن بار معنوی مناسب هستند، باید روان ترین و بی تکلّف ترین را برگزید. روانی و زلالی در حقیقت به این معنی است که از دو آفت دوری کنیم: پیچیدگی و غریبگی;

204

حفظ استقلال زبان

عوام زدگی و سطحی گرایی. به این ترتیب، نه باید واژه ها و تعابیر سنّتی را یکباره کنار نهاد و نه باید آنچه را مردم هر عصر در گفتار روزانه و داد و ستدهای خویش به کار می گیرند، یکسره بر قلم جاری ساخت. نویسنده باید همچون یک زرگر گوهرشناس، واژه ها و تعابیر را مِحَک بزند و سره را از ناسره تشخیص دهد و آن گاه، آن ها را در جای خویش بنشاند. البتّه زبان را باید گسترش داد و تازگی بخشید، امّا نه به آن بها که همه داد و ستدهای گفتاری مردم در نوشته راه یابند و زبان و ادبیّات یک ملّت از غنا و عظمت تهی شود. نجابت الفاظ را نباید از میان بُرد، بلکه باید به تعابیر عامیانه جامه نجابت پوشاند. این کار، تنها به یاری دو عمل میسّر است: ذوق و دانش; و این، همان است که نزد اهل ادب، ویژگی نوشتار خوب است: «عوام آن را بفهمند و خواص آن را بپسندند». حفظ استقلال زبان استقلال هر ملّت رابطه ای پایدار و مستقیم با فرهنگ دارد. از این رو، زبان را ضامن استقلال ملّت ها می دانند. همان گونه که مرزبانی از وظایف هر مؤمن میهن دوست است، پاسداری از حریم زبان نیز وظیفه ای مقدّس به شمار می رود. هرگز نباید پنداشت که میهن دوستی و دینداری با یکدیگر نمی سازند. برخی می پندارند که هر کس به زبان فارسی عشق ورزد، لاجرم باید در دینداری اش تردید کرد. ریشه این توهّم آن است که دانشوران بزرگ دینی و عالمان شریف ما معمولا پژوهش های خود را به زبان عربی که زبان قرآن کریم است، می نگاشته اند و هنوز هم می نگارند. به این دلیل، بعضی عالمان دین با واژگان فارسی چندان خو نکرده اند. امّا این بدان معنی نیست که هر که در پی پاسداشت زبان فارسی باشد، با دین اُنس ندارد. البتّه باید پذیرفت که بسیاری از داعیه داران سره نویسی و پاسداری از زبان فارسی، چندان اهل تعبّد نیستند. در این میان، عدل و انصاف اقتضا می کند سهم زبان را ، آن گونه که حق است، اَدا کنیم و نه همچون سنّت گرایان افراطی یکسره در واژه ها و تعابیر مهجور و فرسوده غرقه گردیم و نه همانند نوگرایان بنیادْستیز خود را در دام دشمنی با عَرَبیّت و اسلامیّت گرفتار سازیم. آنچه زبان ما را تهدید می کند، نه استفاده از واژه ها و اصطلاح های بیگانه، بلکه بی بندوباری و سهل انگاری در این کار است. بنابراین، حذف بسیاری از کلمات دارای بارِ دینی و فرهنگی نه تنها به سود زبان ما نیست، بلکه آن را دچار سستی و ضعف می کند. باید از عناصر زبان های دیگر، به درستی استفاده کرد و همواره آن ها را در سایه عناصر خودی به کار گرفت. برخی بزرگان ادب پارسی، همانند فردوسی و ناصرخسرو و نظامی، در این عرصه گام هایی بلند برداشتند. امروز هم دینداران دلسوز می توانند این گام را استوارانه بردارند و خدمت به دین را همپا و همراه با خدمت به میهن و زبان خویش انجام دهند.

205

باید عنایت داشت که امروزه بسیاری از واژه های عربی چنان با زبان ما آمیخته شده اند که هرگز نمی توان آن ها را از خانواده فارسی جدا ساخت. گرچه لازم است که نویسنده توانا همواره برای برابریابی آماده باشد، بیرون راندن کلمات عربی هرگز به سود زبان فارسی نیست. این حکم درباره واژگانی که با فرهنگ دینی ما پیوند خورده اند، بیش تر صادق است; کلماتی همچون توحید،تقوا،تربیت،ملکوت،امر به معروف، جهاد، و علم. و به همین جهت، مناسب است که واژه های عربی خُنثا(= واژه هایی که بار فرهنگی ویژه ای ندارند) کم تر به کار روند و به جای آن ها از برابرهای زیباتر و دلنشین تر استفاده شود. اینک به بعضی از برابرهای چنین واژه هایی اشاره می شود: (203)اِباء: سرپیچی نافرمانی اِتّفاق آراء: همراییِ همگان اَحشام: چهارپایان اِرتجاع: واپس گرایی اَساطین: پایه ها بزرگان استظهار: پشتگرمی افکار عمومی: اندیشه های همگانی اقتران: نزدیکی امضاء: دستینه بُحبوحه: گیر و دار بدیهی: آشکار تداعی معانی: همخوانی تَساهُل: آسان گیری تشبُّث: چنگ زدن تشنّج تیرگی روابط: تنایش تنش تکامل تطوُّر: فَرگَشت جَلیس: همنشین حُجْب: شرم آزرم حَذاقت: چیره دستی حسب الاَمر: به فرمان حول و حوش: پیرامون گرداگرد خُدعه: فریب دائره المعارف: دانشنامه دِرایت: آگاهی با خِرَدی دَر حال رشد در حال توسعه: بالنده دَیجور: تاریک ذی حساب: آمارگر رشد توسعه: بالیدن رقیق القلب: نازک دل روابط: پیوندها زِمام: لگام دهنه ساکن مقیم: ماندگار سَرایت: واگیری سَطوت: فَر و شکوه سهل القبول: زود پذیر شامِخ: بلند والا شُعاع: پرتو صائب: راست درست

1. مآخذ اصلی: فرهنگ عربی در فارسی معاصر; فارسی را از یاد نبریم.

206

صادرات و واردات: فرستاده ها و رسیده ها صِنف: رَسته دسته گروه ضعیف النّفس: سست نهاد ظُلمات: تاریکی ها طرح: فَر نَهاد عایدات: درآمدها عجیب الخلقه: شگفتْ آفرینش عِظام: بزرگان غامض: دشوار پیچیده غیر قابل قسمت: بخش ناپذیر فارغ التّحصیل: دانش آموخته فاسد الاخلاق: زشتخو فَضیحت: رسوایی فوق العاده: برون برنامه فهیم: بخرد زیرک فی ما بین: در میان قاصِر: نارسا ناتوان قُدَما: پیشینیان قرون وسطایی: میان سَده ای قلع و قمع: ریشه کنی کثیر الانتشار: پُر شمار کمال مطلوب: آرمان کنیه لقب: پَسنام لُجّه: ژرفنای دریا لَئیم: پَست فرومایه مافات: گذشته از دست رفته متابعت: پیروی مُتَمَرّد: سرکش نافرمان مجمع مجلس محفل: انجمن مجهول الهُویّه: گمنام ناشناس مخابره مخابرات: پیام رسانی مخاصمه: دشمنی ورزیدن مَدارج: پایه ها مُستأصل: به تنگ آمده مُستَعِد: آماده مشاور مستشار: رایزن مصادره : بازگیری تاوان گیری مُعاصِر: همروزگار معاون: دستیار مغالطه: نادرست گویی مغموم: اندوهگین شکسته دل مَقامات: کارگزاران مُقتَضای حال: در خور شایسته سزاوار مقرّرات قواعد ضوابط: آیین ها مناقشه: ستیزه کشمکش میمون: خجسته فرخنده همایون نَخوت: خودپرستی نازیدن نصف النّهار: نیمروز نظم تنظیم ترتیب: سامان نقصان: کاهش کمبود نقطه عطف: چرخشگاه وَرطه: گرداب وَهن: سستی خوار شمردن هَتک : پرده دری هَرْج و مَرْج: آشوب آشفتگی هیأت حاکمه: گروه فرمانروا یَحتَمِل: شاید مگر آنچه پیرامون واژه های عربی گفته شد، در گستره ای کم دامنه تر، درباره برخی واژه ها از زبان های

قسمت دوم

207

دیگر نیز صدق می کند. اکنون بعضی از این واژه ها چنان با زبان فارسی آمیخته شده اند که گاه بسیاری می پندارند این کلمات فارسی اند. به نمونه هایی از این واژه ها عنایت ورزید: ترکی و مغولی: آقا، خانم، بالش، داداش، سنجاق، اردو. هندی: آش، جنگل، چاپ، نیلوفر، کافور. یونانی و رومی: تریاک، فنجان، قفس، کبریت، فردوس، فیلسوف. روسی: اسکناس، استکان، نعلبکی، سماور، قوری، صندلی، میز، گاری. انگلیسی: بُتری (بُطری)، پارک، پَنچَر، رادار، زیپ، ساندویچ، فَنَر، کیک. فرانسوی: تابلو، آسفالت، بالکُن، بِلیت، بودجه، پالتو، دیکته، سالاد، شیک، فلاسک. پس روش عاقلانه و ذوقمندانه این است که با پاسداری دلسوزانه از حریم زبان، بهره گیری از واژه ها و تعابیر بیگانه را تا حدّی آزاد بشمریم که هم حضوری چشمگیر در زبان ما نیابند و هم به تبادل فرهنگی کمک کنند. امّا آن جا که واژه بیگانه سهمی در تبادل فرهنگی ندارد و برابرِ دقیق و خوب پارسی را می توان به جای آن نهاد، نباید به اندیشه فضل فروشی بود و روح زبان را با به کار گرفتن آن واژه نامأنوس بیگانه آزرده ساخت. با این حال، برخی از عَرَب ستیزان، تنها به کار بستن واژه های فارسی را نیکو می شمرند. پیدا است که واژه های غریبه و قدیم پارسی، امروز دیگر جوابگوی ذوق و منطق و نیاز مخاطب نیستند. روشن است که نمی توان مخاطب امروزین را واداشت که با واژه هایی از این قبیل، به دلیل فارسی بودنشان، اُنس پیدا کند: کاچال (= لوازم ضرور خانه)، وَخشور (= پیامبر)، فرشیم (= فصل)، کالیوه (= نادان و سرگشته)، آمیغ (= حقیقت، آمیزش). آیا تلاش برای زنده ساختن واژه های مهجور فارسی، به سود زبان زنده ما است؟ در پایان این درس، سزاوار است چهارنمونه از نثر روان و زلال، با ویژگی های برشمرده شده در این بخش را ارائه دهیم. هر یک از نمونه های ارائه شده حال و هوا و مضمون و بلکه زاویه دیدی خاص دارد، امّا همه در این جنبه مشترکند که خواننده خود را سر در گم و افسرده رها نمی کنند. عبارات محکم و کم عیب، آمیخته با زلالی و شفّافیّت، این نثرها را هم استوار و هم ساده جلوه می دهد: ذخائر زیر زمین روزی به پایان می رسد. قرن بیستم بیش از تمام دوران پیش از خود که همه

208

عمر بشریّت را دربر می گیرد ثروت خاک را بیرون آورده است. زمین می رود تا شبیه به لانه زنبوری بشود که زنبورهایش فرار کرده اند، از بس چاله و چاه و لانه برای استخراج معدن در آن حفر شده است. این ها میراث نهفته نسل ها بوده، و نیز متعلّق به انسان های بی شمار آینده، که فقط چند نسل آن ها را بر باد داده اند. حدّ اکثر یک قرن دیگر این ذخائر بتواند دوام کند. بعد چه خواهد شد؟ مثلاً زغال سنگی که طیّ میلیونها سال ایجاد شده در فاصله دویست سیصد سال نابود می شود. بشریّت جدید در واقع بلعندگان پس اندازهای خاکند و از سهمیّه آیندگان که به هیچ وجه متعلّق به آن ها نیست، برداشت می کنند. در روز بین سی تا چهل میلیون بشکه نفت دود می شود. چیزی که از این مصرف دیوانهوار عاید نسل های آینده بتواند بشود، بعضی کشفیّات و اختراعات تازه است که ممکن است آن ها را به جانب منابع تازه ای رهگشا گردد; ولی در مقابل این همه نقد که می رود، آن نسیه را نمی توان خیلی اطمینان بخش دانست. به هر حال، اگر انسان در آینده به سرچشمه های تازه نیرو دست نیابد، در معرض نابودی قرار خواهد گرفت. در بوستانی که سعدی آفریده، خردمندان و اهل بصیرت وظیفه ای مهم دارند و مسؤولیّتی انسانی. بر ایشان است که مردم و زیردستان را از ثمره کارها آگاه کنند و بیدار، و آن جا که نصیحت دشوار است از این وظیفه تن نزنند. در این عالم، سخنان نگارین فریبنده بهایی ندارد، بلکه سیمای مردمی درخشان است که در حقیقت دوستی تردید نمی کنند، نظیر نیک مردی فقیر که مردانه رفتار کرد، و دهقانی که هشدار او حاکم غور را از غفلت به هوش آورد، یا پیر بزرگواری که در نزد حجّاج بن یوسف مصیبت را به خنده پذیره شد. سعدی روش خدادوست زاهد را می پسندد که ارادت ستمکاری را نمی پذیرد. با پیر مبارک دمی نیز آشنا می شویم که چون فرمانروایی بیمار از او می خواهد دعایش کند تا شفا یابد، پاسخ می دهد: بخشایش بر خلق و دلجویی آنان، به دعا تأثیر تواند بخشید، و او را به شفقت و نواختن دل ها رهنمون می شود. آن جا که نهی از منکر از دست برآید چون بی دست و پایان نشستن و سکوت ورزیدن روا نیست. باید نصیحت کرد و اگر مجال آن نباشد بسا که به مهر و لطف بتوان به مقصود رسید، چنان که پارسایی چنین کرد و بزرگزاده گنجه را از معصیت به توبه واداشت. فخر رازی سخنرانی زبردست بود و مردم برای شنیدن مجالس پند و وعظ او به رغبت حاضر می شدند. وی مورد احترام فوق العاده پادشاهان و حکّام معاصر خود قرار گرفت و ثروت و اعتبار زیاد به دست آورد. در جدل و مناظره بسیار قوی بود و کسی را یارای جرّ بحث با او نبود; گاهی

209

هم در مباحثه تند می شد و بدگویی می کرد. در علوم زمان خود از فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب، و ریاضیات متبحّر بود و در تمام این زمینه ها تألیفات مرغوب دارد. تألیفات او هم مانند خودش شهرت و اهمّیّت فراوان یافت و در سرتاسر ممالک اسلامی مورد بحث و تحقیق قرار گرفت... . با این همه، در کلام به مذهب اشعری و در فقه به مذهب شافعی بود. امّا در اثبات عقاید اشعری و اهل سنّت، از روش باقلانی پیروی نکرد و در کلام از استدلالات فلسفی استفاده نمود. هر مسأله ای را مورد اعتراض و تشکیک قرار می داد و بر گفته های پیشینیان خرده می گرفت. هر چند در ایراد و اعتراض کوشا بود، به اثبات چندان علاقه ای نداشت و به همین جهت، می گفتند اعتراضات او نقد و پاسخ های او نسیه است. از بس تشکیک و اعتراض در مسائل کرد، او را لقب امام المشکّکین دادند. بعثت، یک رستاخیز اجتماعی یعنی دگرگونی عمیق و بنیادی جامعه است به سود طبقات ستمدیده و محروم و به زیان طبقات برخوردار و عزیزان بی جهت. این سخن ما را به فصل شورانگیزی از مباحث نبوّت که از جهتی مهم ترین مباحث آن نیز هست می رساند، یعنی فصل درگیری ها و صف آرایی ها. بسی روشن است که نغمه مخالفت با امتیازات طبقاتی در هیچ نقطه ای از جهان و از تاریخ، بدون پاسخ نمی ماند و همان گونه که طرفداران و حامیانی غالباً از طبقات محروم به دست می آورد، دشمنان و مخاصمانی نیز از طبقات ضربت خورده و مورد هجوم در برابر خود می سازد. و این منشأ پدید آمدن مبارزات و درگیری ها میان دو جبهه می گردد. راهی که انبیا مردم را بدان دعوت می کنند، راهی طبیعی و فطری انسان است و حرکت مردم در آن راه حرکتی طبیعی است و لذا با سرعت و سهولت بیش تری انجام می گیرد. نظام های جابر و جاهلی که مردم را از راه دور می کنند، کاری بر خلاف طبیعت و فطرت آدمی انجام می دهند; به همین جهت ناپایدار و محکوم به زوالند. از این جا می توان فرجام کار انبیا و نبوّت ها را دانست... . بر خلاف نظرهای تُنُک مایه و سطحی، حرکت انبیا حرکتی ناموفّق نبوده و باطل که راه مخالف انبیا است بر تاریخ بشری و سیر آن حکومت نداشته است و این انبیای الاهی بوده اند که از آغاز تاکنون توفیق یافته اند بشر را مجموعاً در همان مسیری که خود می خواسته اند هدایت کنند... و از این پس نیز تا آخر جهان بر همین قیاس و قرار خواهد بود.

210

* آزمون

1. با عنایت به شش جنبه نگرش مذکور در درس، تعابیر مختلف از ازدواج یک فرد را بنویسید.

2. کتاب بوف کور از صادق هدایت را مطالعه کنید و تأثیرنگرش منفی و یأس آلود نویسنده به زندگی را در پنج نمونه از تعابیر آن نشان دهید.

3. کتاب سیاحت شرق از آقا نجفی را مطالعه کنید و با ذکر پنج مثال نشان دهید که نگرش آن عالم بزرگوار در گزینش تعابیر چگونه نقش داشته است.

4. جنبه های روانی و زلالی را در قطعه زیر بررسی کنید. در این بررسی، مخصوصاً به عوامل هشت گانه مذکور در درس توجّه نمایید: عبداللّه دستی به عصا داشت و دستی به دیوار کوچه. شب اِنگار پایانی نداشت. سکوت، خودش را روی شهر انداخته بود. امّا گاهی صدای جغدی از دوردست ها، سکوت هولناک شب را می شکست. عبداللّه آرام آرام از کوچه های کوفه می گذشت. راه مسجد را به خوبی می دانست; امّا مثل همه سال های گذشته، آرام و پا کِشان قدم برمی داشت. امشب هراسی در دلش افتاده بود، سخت و سهمگین. هیچ نیمه شبی چنین تنها و غمگین نبود. نَرمه بادی میوزید و عبداللّه به مسجد نزدیک می شد.

5. در یک کتاب، دَه واژه و تعبیر نامأنوس را بیابید و برابری فارسی و مأنوس را به جای هر یک از آن ها بیاورید.

6. در یک صفحه از منشآت قائم مقام فراهانی، جمله های روان و زلال را یافته، با ارزیابی عواملِ روانی، ذکر کنید.

7. ابن سینا در دانشنامه علائی بسیاری از واژگان نوساخته فارسی را به کار برده است. واژگان زیر برگرفته از آن کتابند. معیّن کنید که هر واژه یا واژگان از ردیف اوّل، معادل کدام کلمه یا ترکیب عربی از ردیف دوم به کار رفته است: * آن جهانی بساوِش بی گسستگی جُز اویی جنبش و آرامش توانش جنبش پذیری چهارسویی سِپَسی ایستاده به خود بَرسو فُروسو سازوار زود جُنب سِتَبرا هستی دِه. * موجِد سریع الحرکه تحتانی قائم به ذات مربّع بودن قدرت غیریّت لمس اُخرَوی لاینقطع حرکت و سکون قابلیّت حرکت متأخر بودن فوقانی متناسب ضخامت.

211

. در جمله زیر، چند عامل سبب شده اند که مفهوم به روشنی و سادگی فهمیده شود. آن عوامل را ارزیابی کنید: کتاب نویسان و مورّخان قرن های پیشین، نمونه های وحشت انگیزی از جعل حدیث و تفسیر به رأی را که غالباً دست قدرت های سیاسی در آن نمایان است، ذکر کرده اند که در یکی از بخش های آینده، به مناسبت، به گوشه ای از آن ها اشاره خواهیم کرد.

. ماجرای شهر نیشابور و ورود امام رضا(علیه السلام) به آن را حدّ اکثر در بیست سطر با نثری روان و همه فهم و امروزین بنویسید. (منبع: زندگی سیاسی هشتمین امام56)

------

1.آزادگان بگویید/111.

2.تیرانا/224.(= مرا بیش یارای دیدن نماند.)

3.هدیه ای از دوست/72.

4.سفر به قبله/20.

5. همان/26.

6.بازنگری سفر کریستف کلمب/103.

7.همان/63. 57

8.فریاد روزها/45.

9.با سرود خوان جنگ در خطّه نام و ننگ/4. (در این مثال، به جای اسلحه باید سلاح را به کار برد.)58

10.یک سبد گل محمّدی/37.

11.دیوان حافظ/247.(سبکبار=سبک+بار; گَریوه= راه دشوار).

12.بار دیگر شهری که دوست می داشتم/84.

13.بهشت ارغوان/81.

14. دیوان حافظ/37.59

15.سرود اقبال/42.

16.کنار رود خیّن/62.

17.نخل های بی سر/207.60

18. کشتی پهلو گرفته/49.

19.تا پیروزی/65.

20.پیامبر/18.63

21.مقتل الشّمس/177.

22.سیاحت شرق/302. 64

23.از رنجی که می بریم/10.

24.تندیس پارسایی/97. 65

25.نظم نوین جهانی و راه فطرت/18.

26.نافله ناز/99.

27.بُعد اجتماعی اسلام/69. 66

28.سفر ششم/66.

29.مصراعی از غزل مشهور وماندگار «حزین لاهیجی» با مَطْلعِ« ای وای بر اسیری کز یاد رفته باشد...».

30.بشارت/22.

31.رَعد/16. 67

32.بوسه بر خاک پی حیدر/150.

33.هدیه ای از دوست/94.

34.تیرانا/258.

35.آزادگان بگویید/210.

36.سفر به قبله/32. 68

37.بخشی از تفسیری کهن/4.

38.سفرنامه ناصرخسرو/20.

39.با کاروان حلّه/180.

40.روزنه ای به آسمان/16.

41.روشن تر از مهتاب/75.

42.فریاد روزها/19.

43.پدر، عشق و پسر/11.69

44.یک سبد گل محمّدی/26.

45. بار دیگر شهری که دوست می داشتم/66.

46. شایسته است که به جای «جمله پیرو»، «عبارت پیرو» گفته شود، زیرا جمله آن است که دارای معنای مستقل و کامل باشد. ما در این جا از روش عموم دستورنویسان پیروی کرده ایم.

47.بهشت ارغوان/83.70

قسمت سوم

48.پیامبر/94.71

49. روشن تر از مهتاب/47.

50.آوازهای زخمی زاری/70.

51. سیاست نامه; برگرفته از: دیداری با اهل قلم/130.

52. ارزیابی شتابزده/42.72

53. ارزیابی شتابزده / 42.

54.تفسیر سوره بقره/173.73

55.فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام/34.

56.استاد و درس/65.74 57 منبع اصلی تا پایان درس یازدهم) سیّد ابوالقاسم حسینی(ژرفا): شیوه نامه دائره المعارف امام حسین(علیه السلام).

58.یادداشت ها، 2/52.75

59.دستگاه های فلسفی/308.77

60. ماسه و کف/48. 80

61.شیوه های داستان نویسی811.

62. حاکمیّت دینی/64. 63.روزنامه جام جم، 10مرداد 1379.

64. پرونده اسرائیل و صهیونیزم سیاسی/123.

65.ولایت فقیه/16.83

66.فرهنگ فارسی معین، مدخل «آب حلوان».

67.لوازم نویسندگی/216.84

68. برای مطالعه دقیق و کامل درباره حشو، بنگرید به مقاله حشو قَبیح در: محمّد اسفندیاری: کتاب پژوهی، خرّم، قم، اوّل، 1375.85

69. مجلّه نشر دانش، سال 12، شماره 3، فروردین و اردی بهشت 1371، ص 13; پانوشتِ مقاله انقلاب کپرنیکی در کلام.87

70.حکایات صحابه /13و14. 88

71.حاجی بابا/97.89

72. صحیح و اصیل: تبرسی.

73.سیاست و مدیریّت از دیدگاه امام علی(علیه السلام)/116.90

74.تفسیر فاتحه الکتاب/122.

75. دیوان غزلیّات حافظ، به کوشش خطیب رهبر/75.

76.مدخل/35.92

77.شیوه های داستان نویسی/158.

78.سیاست ومدیریّت از دیدگاه امام علی(علیه السلام)/116.95

79.شیوه های داستان نویسی/10.98

80.مدخل/34.

81.پرتوی از قرآن،1/164.

82.پرونده اسرائیل و صهیونیزم سیاسی/122.99

83.شیوه های داستان نویسی/9.105

84.شیوه های داستان نویسی/8.106

85.حاکمیّت دینی/45.

86.مدخل/34.

87.سیره و سخن پیشوایان/91. 107

88.بخارای من ایل من/58.

89.شیوه های داستان نویسی/10. 108

90.بخارای من ایل من/62.109

91.شیوه های داستان نویسی/7.110

92.سه تار/121.111

93.مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق/275.114

94.سهراب، مرغ مهاجر/114.115

95.کژراهه/258.

96.ماسه و کف/42.

97.فیزیکدانان غربی و مسأله خداباوری/28.

98.دین عرفانی و عرفان دینی/58.116

99 منبع اصلی) اسداللّه مبشّری: تراز یا روش نویسندگی. 122

102.تفسیر فاتحه الکتاب/129.140 106 منابع اصلی) ابوالحسن نجفی: غلط ننویسیم; حسن عرفان: فرهنگ غلط های رایج.149

108.منبع) عمّان سامانی: گنجینه الاسرار، اُسوه; مقدّمه استاد محمّد علی مجاهدی (پروانه).149 109 منابع اصلی تا پایان درس هفدهم) احمد سمیعی: نگارش و ویرایش; حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر. .erutxet..

111.فلسین شاله: شناخت زیبایی، علی اکبر بامداد، طهوری، 1347. 151

112.آیینه/422.152

113. قرآن مجید، ترجمه ابوالقاسم پاینده/صفحه جیم.

114.گلستان سعدی/24.

115.ندبه های دلتنگی/32.153 116. در انتظار شاعر; برگرفته از: زبان فارسی، سال دوم نظام جدید آموزش متوسّطه(شماره2/220)، ص 53 و54. 154

117.به دنبال سایه همای/104.

118.بحر در کوزه/9. 155

119. هدیه ای از دوست/23.

120. صُوَر خیال در شعر فارسی/439. 156

121.ابراهیم یونسی:هنر داستان نویسی/90.

122.چاه/15. 157

123. در جستوجوی ریشه ها/169.158

124.این مقاله، همراه چند مقاله دیگر، به شکل کتابی به همین نام، با همّت «دفتر نشر فرهنگ اسلامی» چاپ است. 160

125.فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی/74.161

126.ندبه های دلتنگی/74. 127.شعر بی دروغ، شعر بی نقاب/120.

128. پیرمرد چشم ما بود; برگرفته از: ادبیّات فارسی، سال اوّل نظام جدید آموزش متوسّطه(شماره1/201)، ص

176.162

129. از چیزهای دیگر; مقاله مسجد: جلوه گاه هنر اسلامی.

130. بعداً این نام به جویبار لحظه ها تغییر یافته است. 164

131 منبع اصلی) احمد سمیعی : آیین نگارش/7881.

132. به ندرت، ممکن است پاراگراف تنها از یک جمله تشکیل شده باشد. 165 .aedi gnillortno.. ..topic sentence. ..supporting sentences.167

136.هدیه ای از دوست/46.169

137.حافظ نامه/دو و سه. 171

138.مسلمانان در بستر تاریخ/216.

139.حمید پارسانیا: حدیث پیمانه(پژوهشی در انقلاب اسلامی)، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، اوّل، 1376. 172

140 منبع اصلی تا پایان درس بیست و یکم) سازمان مدارک فرهنگی: آیین نگارش/1154. 185

141. در گذشته معمول بوده که این یاء را کامل می نوشته اند، مثل «لاله ی باغ». از معاصران، استاد احمد بهمنیار همین شیوه را می پسندید. حال نیز چندی است که این شیوه زنده شده است; امّا هنوز غلبه با شیوه ای است که در متن گفته ایم. 186

142.اشاره است به مصراع مشهور حافظ: «شرابِ خانگیِ ترسِ محتسب خورده».189

143. هنر در قلمرو مکتب/32 و 33. گفتنی است که شکل های فرضی درون کمانک ها را ما برنهاده ایم و شیوه خطّ کتاب مزبور صحیح است. 198

144.بینش و نیایش/43 و 44. 199

145.نهج البلاغه،1/79.

146.الحیاه،1/168.200

147.تذکره ایلیات/159.

148. نامه های بلوغ/123. ناگفته نماند که تصرّف در خطّ کتاب از ما است.201

150. گزینش این تعبیر، به پاسداشت نام و یاد ابوالفضل محمّد بن ابو یزید سَجاوَندی از دانشمندان علم قرائت (ف:560 ق) است که نشانه هایی برای وقف و وصل برنهاد. کتاب های الوقوف و الوقف و الابتداء از آثار مشهور اویند. 202

151.نگین قم/13.

152.خورشید مغرب/15.

153.زنی به نام زینب/54.

154.بهشت ارغوان/63.203

155.فرهنگ و زبان/36.

156.زندگانی علی بن الحسین(علیه السلام)/49.

157.حافظ نامه

، بخش اول/418. 158.بهشت ارغوان/117.

159. همان/107. 204 160

.دَه گفتار/193. 161

.یک سبد گل محمّدی/67. 162

.سرود اقبال/35. 163

.هدیه ای از دوست/56. 164

.تیرانا/237.205 165

.تا پیروزی/27. 166

.نخل های بی سر/133. 167

.تا پیروزی/27. 168

.کشتی پهلوگرفته/49. 169

.لوازم نویسندگی/99.206 170 .تا پیروزی/49.

171.نظم نوین جهانی و راه فطرت/8.207

172. معرفت نفس، 1/89. علامت ها را ما حذف کرده ایم.

173.گنج نهان/151.208

174.«نشانه تعجّب» نامی مناسب برای این نشانه نیست.

175.نافله ناز/118.

176.بشارت/33.

177.از رنجی که می بریم/54.

178.پدر، عشق و پسر/5.

179.کنار رود خیّن/48.209

180.فریاد روزها/59.

181.علل گرایش به مادّیگری/111.

182.قرآن کریم، ترجمه استاد مجتبوی/فاطر:

183.امام خمینی(رحمه الله): صحیفه نور، 15/199.

184.امام خمینی(رحمه الله): پیام به مناسبت شهادت دکتر چمران، 1/4/1360.

185.سخنرانی حضرت آیت اللّه خامنه ای، 15 شعبان 1417.

186.این علامت، خود، دارای چند گونه فرعی است. ما که در این رساله بنا بر اختصار داریم، از ذکر آن گونه ها پرهیز کرده ایم.

187.تاریخ پیامبر اسلام/543.

188.هدیه ای از دوست/89.211

189.امام خمینی(رحمه الله): صحیفه نور،11/236.212

190.انوارتابان ولایت/145.

191.بینش و نیایش/9.214

194.سیمای فرزانگان، 3/222.

195.تحفه آسمانی/108.

196. سیاحت شرق/149.217 197 منابع اصلی) سیروس شمیسا: کلّیّات سبک شناسی/16 28; حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر/ 95 105 و 146 148. .ssenevisserpxe .. 219

199.روزنامه خراسان، شماره 11080، 4 آبان 1366. 220

200.روزها; برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4/249)، ص 119.

201.از: محمّد علی اسلامی ندوشن; برگرفته از: مأخذ پیشین، ص

80. 221

202. اشارات متفاوت به شعر و نثر عام و خاص، دقیقاً به همین معنایند، گرچه به ظاهر رنگ و بوی دیگری داشته باشند. مثلاً این سخن جامی از همین مقوله است: شعر کافتد قبولِ خاطرِ عام/خاص داند که سست باشد و خام.225

204.سخن ها را بشنویم/89 و 90.

205.برگ هایی در آغوش باد/270.226

206.بزم آورد/339.

207.طرح کلّی اندیشه اسلامی در قرآن/79 و 83.227

208.چشم ها و آفتاب/10.

209. بنگرید به مقاله فایده انس با زبان فارسی در ترجمه در: غلامحسین یوسفی: کاغذ زر، یزدان، تهران، اوّل، 1363، ص 178.228

210.پیشوای صادق/88.

211. جعفر مرتضی حسینی: زندگی سیاسی هشتمین امام، سیّدخلیل خلیلیان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359، ص94 و 95.

212

صنایع لفظی

قسمت اول

درس بیست و پنجم:دلنشینی و شیرینی

درس بیست و پنجم دلنشینی و شیرینیبرای ایجاد دلنشینی و شیرینی در هر اثر، گویندگان و نویسندگان شگردهای گوناگونی دارند. آنچه به تناسب این رساله می توان از آن بحث کرد، همان شگردهایی است که در کتب ادبی با نام دانش یا فنّ بَدیع از آن یاد می شود. در این فن، صنعتها و شگردهایی به نویسنده آموخته می شود که با آن ها می توان کلام را آراست و دلنشین ساخت. پیدا است که این صنعت ها باید پیش از هر چیز از دو ویژگی برخوردار باشند: نُخست این که زیادتر از اندازه به کار گرفته نشوند و اثر را چون تابلویی فرو رفته زیر بار رنگ و لعاب نسازند; دیگر آن که طبیعی و هنرمندانه به کار گرفته شوند، به گونه ای که مخاطب با ذوق، حضور آن ها را تصنّعی و تکلّف آمیز نشمارد. دیده اید که چگونه در طبیعتِ خداوندگار، جلوه ها و زینت ها در جای خویش نشسته اند، به گونه ای که هم به چشم می آیند و هم نمی آیند؟ اصولا شهود هنری به همین معنی است که هم هنرمند و هم مخاطَبِ هنر، زیبایی را در هاله ای از شکوه و متانت ببیند و نه همچون عروسی بَزَک کرده که اگر رنگ هایش بریزد، در دل مادر خویش نیز جایی ندارد. اهلِ بدیع، صنایع و جلوه های کلام را در دو دسته کلّی مطالعه می کنند: یکی آن ها که بار اصلی شان بر دوش لفظ است و واژگان; و دیگری آن ها که بار اصلی شان بر شانه معنی و مفهومِ برخاسته از الفاظ نهاده شده است. گروه یکم را صنایع لفظی و گروه دوم را صنایع معنوی نامیده اند. اکنون برخی صنایع مهمّ لفظی و معنوی را از نظر می گذرانیم.

صنایع لفظی یک. جِناس(2): همشکل بودن دو واژه به طور کامل یا ناقص، در حالی که از لحاظ معنی با یکدیگر یکسان نیستند.

213

جناس بر دو گونه است: جناس کامل (= تام) و جناس ناقص. در جناس کامل، دو کلمه در لفظ، نوع و تعداد حروف، و هیأت و ترتیب یکسانند. در جناس ناقص، کلمات، قدری با هم متفاوتند، خواه از لحاظ اِعراب و خواه نوع و تعداد حروف. دو واژه قَلْب (= دل) و قَلْب (= تقلّبی) در جمله زیر با یکدیگر جناس کامل دارند: قلبنازنین خویش را به سکّه قلبمفروش! دو واژه گِل و گُل در جمله زیر جناس ناقص دارند: خوشا یاد آن گُلهای بهشتی که هشت سال گِلاین سرزمین را گلاب پاشیدند. در همین جمله، گُل و گُلاب،جناس مرکّب دارند، زیرا یکی ساده است و دیگری مرکّب. اقسام دیگری از جناس نیز در علم بدیع معرّفی شده اند که مشتاقان باید در جای خویش، آن ها را بجویند. و اینک نمونه هایی از جناس در نثر پارسی: در دیده دشمنان خارو بر روی دوستان خال بود. دماراز وجود ماربرآورد. بی رحم، به زخمچوب از مسلمانان زر می ستدند. تا بدان سبب، لوای اسلام افراختهتر شود و شمع دین افروختهتر. دریغ است از این مصراع زیبا نیز یاد نشود. این مثال به روشنی نشان می دهد که صنعت های بدیعی تنها برای آراستنِ سخن نیستند، بلکه اگر درست به کار گرفته شوند، در استواری و استحکام و رسایی آن نیز بسیار اثر دارند. در این مصراع، یک جناس ساده و دلنشین تصویری زیبا آفریده است که در قاب آن، می توان مُراد ساده شاعر را بسی ظریف و هنرمندانه نشاند: جلد سخنم دارد شیرازه شیرازی (امیرخسرو دهلوی) دو. لَفّ و نَشْر(5): آوردن چند واژه با چند معنی با نوعی توالی و نظم خاص، به گونه ای که بتوان هر معنی را با واژه متناسب خویش مربوط ساخت. مثلا در این جمله، لفّ و نشر به شیوه مرتّب آمده است، زیرا شستن با اشک متناسب است و سوزاندن با آه: با اشک و آه، می توان غبار دل را شست و خرمن گناه را سوزاند.

214

می توان همین جمله را به شکل زیر نگاشت تا لفّ و نشر به شیوه نامرتّب (= مُشَوَّش) پدید آید: با اشک و آه، می توان خرمن گناه را سوزاند و غبار دل را شست. نمونه زیر از بِه ترین مثال های لفّ و نشر مرتّب در شعر فارسی است: به روز نبرد آن یَلِ ارجمندبه شمشیر و خنجر، به گُرز و کَمَند برید و درید و شکست و ببست یَلان را سر و سینه و پا و دست (فردوسی) همچنین بیت زیر نمونه ای مناسب برای لفّ و نشر مشوّش است: در باغ شد از قدّ و رخ و زلف تو بی آب گلبرگ تَری، سرو سَهی، سنبل سیراب (خاقانی) سه. مُطابقه یا تَضاد(1): کنار یا نزدیکِ هم چیدن واژه هایی که در مجموع جمله با یکدیگر تناسب و هماهنگی دارند، ولی به تنهایی متضاد و از لحاظ معنی ضدّ یکدیگرند. مثلا در جمله زیر، دور و نزدیک چنین رابطه ای دارند: دورترین کسان را می توان با محبّت به خود نزدیککرد. حال به چند نمونه از کاربرد این صنعتِ رایج در نثر فارسی توجّه کنید: خانه های قدیم برفت و در هیچ یمین، یسارنماند. دمنه گفت: درِ بلا گشادهاست و راه خرد بسته. بیم آن بود که جان شیرین که جفت تن غمگین بود، طاق شود. چهار. مُراعاتِ نَظیر(5): کنار یا نزدیک هم چیدن واژه هایی که هم از لحاظ ارتباط در جمله با

------

.noromyxo.. 2 . ترجمه تاریخ یمینی/ 10.

3 . کلیله و دمنه/ 121.

4 . راحه الصّدور/ 58. .seiregno..

215

یکدیگر هماهنگند و هم از نظر مفهوم و معنی به هم نزدیک و مربوطند. مثلا در این جمله، سر و پا که دو اندام بدنند چنین رابطه ای دارند: شهیدان سرخود را فدای پایداری اسلام کردند. اکنون به نمونه هایی از صنعت مراعات نظیر در نثر پارسی نظر کنید: گفت: «من بدانستم که آب بازی نیست و تو به نادانی، بچّگان را به باددادی». روشنایی دیده مرا در خاک کردی و روشنایی چشمخود را بر باددادی. آتش غم بر سر من ریختی و آب روی خود ریختی. خانه همیشه بر گذرگاه سیل حدثان بوده است و در معرض طوفانطغیان ظلم. پنج. سَجْع (4): آوردن واژه های آهنگین در نوشتار یا گفتار، خواه در کنار هم و خواه به طور طولی در یک جمله یا میان جمله های گوناگون. این آهنگ، گاه از تکرار واژه های همنوا و مسجَّع پدید می آید; گاه از تکرار یک کلمه; گاه از توالی یک یا چند حرف; و... . سجع، خود، بر سه قسم است: متوازی، متوازن، و مُطَرَّف. سجع متوازی(5) آن است که در آخر دو عبارت یا جمله، کلماتی قرار گیرند که از نظر وزنو تعداد حروف و حرف رَوی یکسان باشند، مانند «بشوید» و «بگوید» در این جملهگلستان سعدی: هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید. سجع متوازن (6) چنان است که کلمات فقط در وزن یکسان باشند، مثلِ این جمله از گلستان سعدی : یک شب تأمّلِ ایّام گذشته می کردم و بر عمر تلف کرده حسرت می خوردم. سجع مُطَرَّف(7) آن است که کلمات فقط در حرف رَوی یکسان باشند، امّا وزنشان متفاوت باشد. مثال باز هم از گلستان سعدی: هر نَفَسی که فرو می رود مُمِدِّ حیاتاست و چون برمی آید مُفَرِّحِ ذات. یکی از رموز ماندگاری و تأثیر مناجات ها و زیارات یا دعاهای رسیده از امامان معصوم ما استفاده از همین آهنگ زیبا و سجع مؤثّر در بسیاری از آن ها است. برای نمونه، به بخشی زیبا از زیارتنامه حضرت عسکری(علیه السلام) عنایت کنید:

------

(1)1 . کلیله و دمنه/ 104. (2)

2. همان/ 234

3 . مرزبان نامه. .esorp gnimir.. .lellarap.. .lacirtemmys.. .dedis-pol..

216

وَ أَتَوَسَّلُ إلَیْکَ یا رَبِّ بِإمامنا وَمحقِّقِ زماننا الیومِ المَوعودوالشّاهد المشهود والنّورِ الأزهَر والضِّیاءِ الأَنوَرالمنصورِ بالرُّعب والمُظَفَّرِ بِالسَّعاده. فَصَلِّ عَلیه عَدَدَ الثَّمَرِو أَوراقِ الشَّجَرِ وَأَجزاءِ المَدَرِوَعَدَدَ الشَّعْرِ والوَبَرِ. و این هم مثالی از سجع در نثر زیبای فارسی: اگر دیگران هزینه مال کنند، تو خزینه اَعمالکن; و اگر دیگران کُنوز اَعراضِ فانیه جویند، تو رموزاَسرار باقیهجوی. شش. عَکس یا طَرد یا تبدیل(2): جای همه یا بعضی از کلمات یک ترکیب را تغییر دادن و ترکیبی معکوس پدید آوردن، مانند نامه زندگی و زندگی نامه. بنگرید که چگونه استفاده از این صنعت، سطور زیر را قدرت و زیبایی بخشیده است: دیوان حافظفقط یک دفتر و دیوان نیست; نامه زندگی و زندگی نامه ما است. حافظ به جای آن که انسان کاملباشد، کاملاً انسانبوده است. نگاه حافظ به زندگی، حتّی به نازیبایی های زندگی و زندگی های نازیبا، زیبا است. اکنون، صفحاتی از دو اثر معاصر را مرور می کنیم و نمونه هایی از این صنایع لفظی را در آن ها می شکافیم. اثر یکم داستانی است مستند درباره زندگی ایل قشقایی با نام بخارای من، ایل من. و دیگری یادمانی است از حضور یک هنرمند در کنار رزمندگان جاویدیاد در خطّه جنوب، به نام با سرودخوانِ جنگ در خطّه نام و ننگ. بخارای من، ایل من: جناس: اسبش را سرحال و کم شکمنگاه می داشت.(ص 253) کدخدا بود، ولی کدخدایی بیزورو زر.(ص 255) لفّ و نشر مرتّب: سالم ترو قوی تراز آن بود که بتواند در خانه بماندو با سرگرمی های عادی دل خوش کند. (ص256) لفّ و نشر مشوّش: خداکرم وضع مالیو اجتماعیمطلوبی نداشت. در وسط طبقات اجتماعی ایل گیر کرده بود... کم کم داشت از سکّه می افتاد. زراعتش دیم بودو... (ص 254)

------

(1)1 .اَمالی، امام ظهیرالدّین ولواجی. .elobtemitna .. (3)

3. بهاء الدّین خرّمشاهی; برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره4/249)، ص 81 .

217

مُطابقه (تَضاد): از شکارهای قدیمش لاف می زد. ولی شاهد زندهنداشت. همه شاهدهایش مردهبودند. (ص 254) نیمی از قطارش را با فشنگِ خالی، پُرمی کرد.(ص 254)

قسمت دوم

مراعات نَظیر: با قباو رداهم که بود، نمی گذاشت طلبکارها ناراضی و نومید شوند. (ص 255) از دو برگیپیدا بود که گندم بود و جو نبود.(ص 256) سَجع با آهنگ واژه ها: برای رتقو فتقامور به چادرهای بنکوی خود سر می کشید. شق و رق بر خانه زین جای می گرفت.(ص 254) سجع با تساوی قطعه های سه تایی: می خواست بتازد، تند بتازد. تا افق های دور، تا قلّه های بلند، تا دشت های بیکران ... او نمی توانست به شش پرو چماقو یک لول حسن موسی دل ببندد. او نمی توانست با چوب و چگل چوپانی و گاو آهن زراعتدلخوش باشد. (ص 256) سجع با تکرار واژه ها: لیکن راه نداشت. راه به جایی نداشت. (ص 256) از دو برگی پیدا بودکه گندم بودو جو نبود.(ص 256) سجع با آهنگ آخر جمله ها: انسان را به یاد ستون های تخت جمشید می انداخت، ولی باری گران بر دوش داشت. (ص255) با سرودخوان جنگ در خطّه نام و ننگ: جناس: لشکر حضرت محمّد(صلی الله علیه وآله) را، وصفش را شنیده ای؟ همان که فاتح فتحالمبین بود. (ص 19)

جناس: الان... نصف شهر مثل ماهی زنده در تابهبه بیتابیمی افتند. (ص25)

لفّ ونشر مشوّش: من جنگی مثل فاو ندیدم. مو به تنت راست می شد. هر چه قدرتو شهامت و اعتقادمی خواستی، آن جا می دیدی. انقلابرا آن جا می دیدی. نماز و روزهرا آن جا. جنگ تن به تن را آن جا. (ص 18)

218

صنایع معنوی

مراعات نظیر: بگذار کَتبسته از دستهای به خواب رفته کلامم استفاده کنم. (ص 21) صدای های های گریه راننده های کامیون ها، در آن سیاهی چادرها و در آن ظلمت اردوی پادر رکابِ رفتن، سربه فلک می کشد. (ص 23) سجع با آهنگ کلمات پیاپی: حقارت کلماترا به عظمت ثمراتاین تقابل باورنکردنی ببخش. (ص 21) صنایع معنوی معمولا در کتب بدیع، پنج صنعت مَجاز، تشبیه، کنایه، استعاره، و ایهام را در ردیف صنایع معنوی مهم ذکر می کنند. از آن جا که ما چهار مورد از این پنج صنعت را در بحث «پرورش معانی» آورده ایم، اینک روا است از ایهام و برخی صنایع معنوی دیگر یاد کنیم.

یک. ایهام(1): آوردن واژه ای که بیش از یک معنا داشته باشد، یکی نزدیک به ذهن و بقیّه دور از ذهن; و هدف گوینده، غالباً معنای دوم باشد. به چند مثال مشهور از کار برد صنعت ایهام بنگرید: دیشب صدای تیشه از بیستون نیامدشاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد(حزین لاهیجی) در بیت بالا، شیرین هم صفتی است برای خواب فرهاد و هم نام محبوبه او. مراد همین معنای دوم است. کسی به وصل تو چون شمع یافت پروانهکه زیر تیغ تو هر دَم سرِ دگر دارد(حافظ) در این بیت، پروانه هم به معنای جانداری است و هم به معنای جَواز. شاعر همین معنای اخیر را اراده کرده است. به راستی که نه همبازیِ تو بودم منتو شوخْ دیده مگس بین که می کند بازی(سعدی) در این جا، بازی هم به معنای لَعِب است و هم نوعی پرنده شکاری. مراد شاعر، معنایاخیر است.

------

.euqoviuqe..

219

دو. اِلتِفات(1): تغییر ساختار کلام، به مقتضای حال و هوا یا سبک، بر خلاف انتظار مخاطب، به گونه ای که با ذوق هنری و ادبی سازگاری داشته باشد. مثال این گونه تغییر، گراییدن از خطاب به غیاب و دیگر بار به خطاب و آن گاه به تکلّم وحده است: روزگار غریبی است دخترم! ... این چه روزگاری است که دختر رسول خدا را در خویش تاب نمی آورَد؟... روزگار غریبی است دخترم ! ... آن روزها که مرا در حرا با خدا خلوتی دوست داشتنی بود... .

سه. اِستِطراد(3): پرداختن به یک پیام فرعی، بدون آن که به پیام اصلی اثر لطمه ای وارد آید، در جایی که پرداختن به آن پیام فرعی ضرورت دارد و در جای دیگر تدارک کردنی نیست. مثال را از مقاله «اخلاق و علم الاجتماع» می آوریم، آن جا که از خدمت ادبیّات به اخلاق سخن می گوید و کتاب ها و نویسندگانی را برمی شمارد که با عنایت به جنبه های ادبی، مقاصد اخلاقی داشته اند. سپس در یک بند (= پاراگراف) از روش خاصّ آناتول فرانس، به تناسب حال و هوای بحث، یاد می کند و دیگر بار پیام اصلی را پی می گیرد: آناتول فرانس روش خاصّی داشت و نیشخندها و انتقادات خود را وسیله بیدارکردن مردم قرار داده بود... او معتقد بود که باید با نیش قلم ریشه سیّئات اخلاقی رااز اعماق روح مردم برآورد و با انتقاد... جامعه را از بدی ها دور داشت و به سوی نیکی هاراند.

چهار. بزرگنمایی(5) که خود سه صنعت را در بر می گیرد:

یکم. مبالغه: وصف یک پدیده در ابعادی بزرگ تر از آنچه هست، لیکن به گونه ای که هم عقل آن را بپذیرد و هم در جهان بیرون تحقّق یابد. این تصویر زیبای مبالغه آمیز را از یک اثر شَطح گونه معاصر بخوانید که نیمه شب را به تصویر می کشد: ساعتی دیگر نیمه شب فرا می رسد و به یادبود شانه سری غریب، قطره ای شبنم بر گونه زیباترین زنبق گلستان فرو می غلطد.

دوم. اِغْراق : وصف یک پدیده به شیوه ای بزرگنمایانه، چنان که عقل آن را می پذیرد، ولی در جهان بیرون عادتاً چنین تصویری آفریده نمی شود. نظاره همان تصویر زیبا را پی می گیریم:

------

.ehportsopa.. 2 . کشتی پهلوگرفته / 9. .noissergid..

4 . فریاد روزها / 41. .elobrepyh;tsabmob..

6 . نافله ناز / 110.

220

ساعتی دیگر، جسمم را در گوشه ای می گذارم و به مصاحبت ارواحی می شتابم که نگاهبان آتشکده های خاموشند.

سوم. غُلُوّ : وصف بزرگنمایانه یک پدیده، به گونه ای بیرون از چشم انداز عقل و عادت. همان تصویرپرداز، شب را در صحنه ای چنین رقم زده است: ساعتی دیگر نیمه شب فرا می رسد و در پُر بَرگ ترین ناحیه تاکستان، ملکه انگورها در نجوای پنهان برگ ها ولادت می یابد.

پنج. اِرْسال المَثَل(1): آوردن مَثَل یا سخنی حکیمانه و گفتاری کوتاه و دلپذیر که هم به سخن جلوه می دهد و هم در انتقال پیام، به نویسنده یاری می رسانَد. بنگرید حافظ چه دلپذیر از یک مَثَل کوتاه عربی کمک گرفته است تا به یاری آن، بفهماند که دردِ بیدردی دوا ندارد و تنها چاره آن سوختن و سوزاندن (= کَیّ) است: به صوت بلبل و قُمری اگر ننوشی می علاج کی کنمت، «آخر الدّواء الکیّ» امروز بِه ترین مصداق این صنعت در استفاده از مثل ها جلوه می کند. از آن جا که این بحث را در درس بیست و هشتم گنجانده ایم، مثال ها و توضیح آن را در همان جا بجویید.

شش. حُسْنِ تَعْلیل(2): برشمردن علّتی لطیف و مناسب و اثرگذار، و البتّه غیر مطابق با واقع، برای بیان دلیل رخدادی یا حالتی یا پدیده ای. از لطیف ترین و زیباترین نمونه های این گونه دلیل آوری، علّتی است که سعدی می آورد تا نشان دهد چرا اشک جوانان، سوز و ساز گریه پیران را ندارد: هیچ دانی که آب دیده پیر از دو چشم جوان چرا نچکد؟ برف بر بامِ سالخورده ما است آب در خانه شما نچکد و مثال زیبای دیگر: چوب را آب فرو می نَبَرد، حکمت چیست؟شرمش آید ز فرو بردن پرورده خویش

------

.esrev cimong.. .tiecno..

221

* آزمون

1. برای سه صنعت لفظی و سه صنعت معنوی، در بهارستان جامی نمونه هایی بیابید.

2. در نمونه های زیر، انواع صنایع را مشخّص کنید: توانگری به هنر است نه به مال; و بزرگی به عقل است نه به سال. چون این کلمه درشت درست به سمع آن گبر پر کبر و کافر فاجر و نحس نجس رسید، به گرفتن او اشارت کرد. جایی که سلیمان ملک برسد، سزد اگر چون مور کمر خدمت بر بندم. دمنه گفت: «درِ بلا گشاده است و راه خرد بسته».

3. برای هر یک از صنایع زیر، جمله ای به قلم خود، در موضوع «شب های جبهه» بنویسید: مراعات نظیر ایهام تضاد بزرگنمایی سجع ارسال المثل عکس

------

1.گلستان سعدی.

2.تاریخ جهانگشای جوینی، 1/ 54.

3.ترجمه تاریخ یمینی/ 13.

4.کلیله و دمنه/ 121.

222

یک.وصف

قسمت اول

درس بیست و هشتم:تنوع و رنگارنگی

درس بیست و هشتم تنوّع و رنگارنگی از شیوه های رایج و مؤثّر در شیوانویسی، ایجاد تنوّع و رنگارنگی در نوشته است. معمولاً نوشته ای که همانند یک بزرگراه بی پیچ و خم پیش چشم خواننده گسترده شود، او را کسل می کند، هر چند سهل و ساده باشد. امّا نوشته ای که همچون جاده ای در کوهستان، گهگاه و به هنگام، پیچ و خَمی می یابد و فراز و نشیبی مطبوع پیدا می کند، خواننده را به تکاپویی درونی وا می دارد تا خود را با نوشته پیش ببرد و هرگز احساس کسالت و درجا زدن نکند. قرآن کریم که طلایه دار بلاغت و فصاحت به شمار می رود، اصل تنوّع را به خوبی رعایت کرده است. مثلا مضامین امیدبخش با وعیدهای سخت، داستان های پرشور و عبرت آفرین با تذکّرها و پندهای تاریخی، بیان های حکمت خیز و معارف پرور با نکته های همه فهم اجتماعی و اخلاقی آمیخته شده اند و سبب گشته اند که مجموع این اثر جاودانه از یکنواختی و کسالت آفرینی دور بماند و همواره لبریز از گوناگونی و تنوّع جلوه کند. و آیا این، خود، از وجوه اعجاز قرآن کریم نیست؟ زمینه های تنوّع هرگز لازم نیست که مقاله تحقیقی لبریز از استدلال و چند و چون منطقی باشد. در زمانه ای که مخاطبان زیر سیطره ماهواره و تصویر و صوت قرار گرفته اند، چگونه می توان با سخن یکنواخت خواننده ای را به خواندن نوشته بی زبانِ بی های و هوی جلب کرد؟ اگر تنوّع از نوشته هر چند علمی و پژوهشی گرفته شود، مخاطبانی محدود به سراغ آن خواهند رفت. حتّی یک بحث علمی را نیز باید با چاشنی هایی همراه کرد تا لذیذ و خواستنی جلوه کند; چاشنی هایی همچون: تنوّع در نحوه طرح موضوع از دریچه های گوناگون.

------

1 منبع اصلی) حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر/51 و 131 141 و 153.

236

نقش مثل در تنوع

آوردن تمثیل ها و حکایت های ارزنده و دلاویز. تغییر دادن لحن از خطاب به غیاب و به عکس، در هنگام مناسب. بهره گرفتن از کنایه و نیش و نوش های بلاغی. استفاده از تیغِ خدمتگزارِ «طنز». آمیختن خبر و انشا و طلب و استفهام. به کار گرفتن صنعت های بی تکلّف ادبی. برای نمونه، می توان از کتاب غربزدگی یاد کرد که با سبکی پرجذبه و متنوّع، درباره روابط فرهنگی اجتماعی روزگار خود سخن می گوید: غربزدگی می گویم، همچون وبازدگی. و اگر به مذاق خوش نیست، بگوییم: همچون گرمازدگی یا سرمازدگی. امّا نه، دست کم چیزی است در حدود سِن زدگی. دیده اید که گندم را چطور می پوساند؟ از درون، پوسته سالم برجا است، امّا فقط پوست، عینِ همان پوستی که از پروانه ای بر درختی می ماند... . نقش مَثَل در تنوّع ادبی، به مَثَل رنگی خاص می دهد. از این گذشته، مَثَل نمایانگر روحیّات و اندیشه های جامعه است. به همین جهت، معمولاً نوشته ای که از مثل های مناسب بهره گیرد، بسیار پرشور و اثر گذار می گردد. رازِ ماندگاری برخی از داستان های کوتاه یا بلند معاصر ایران نیز همین است. (3) از این رو، نویسنده خوب باید بکوشد که دست کم گزیده ای از مثل های مردم خویش را بیاموزد و در بهرهوری از آن ها چیره دست گردد. برای آن که نقش اثرگذار مَثَل به خوبی نمایان شود و دریابیم که چگونه یک جمله کوتاه می تواند گستره ای از معانی را انتقال دهد، خوب است به چند نمونه از مثل های مشهور جهانی بنگریم: عربی: نصیحت کردن در مَلاَ، سرزنش کردن است. شرم و حیای بی موقع، نشانه ضعف و سستی است. روسی: تهمت مانند زغال است، اگر نسوزانَد دست کم سیاه می کند. کسی که ستون فقرات عالی دارد، هرگز به مناصب عالی نمی رسد.

------

1.غربزدگی / آغاز کتاب.

2. «ضرب المثل» را برخی، غلط مشهور می شمارند; پس به جای آن، از این واژه استفاده کرده ایم.

3.مثلا، صرف نظر از ابعاد محتوایی، داستان های صادق هدایت، خود، گنجینه ای از مثل های فارسی اند.

237

ترکی: وقتی رشوه از در وارد شد، عدالت از پنجره فرار می کند. مرد باهمّتش و مرغ با بالش اوج می گیرد. چینی: عمارت های بزرگ را از سایه شان و مردان بزرگ را از تعداد دشمنانشان می توان شناخت. اکنون، نمونه ای از متن آمیخته به مَثَل را از نظر می گذرانیم. همان گونه که می بینید، به کار گرفتن مَثَل سبب شده است که خواننده با این متن احساس نزدیکی و اُنس کند: روشنفکر امروز درباره مسائل اساسی هیچ وقت اظهار عقیده نمی کند. هر وقت که هوا پس است، شانه اش را بالا می اندازد و می گوید: لابد مصلحت در این است. با این حال، روشنفکر امروز عقیده دارد که رجال استخواندار را باید قدر دانست... زیرا رجال هزار فامیل رگ و ریشه دارند، و با آل علی هر که در افتاد ور افتاد... به ظاهر رَجَز می خواند که سنگ را بسته و سگ را گشاده اند، امّا شگفتا که خود او نیز پیرو مکتب بت تراش است. حال به نمونه هایی از مَثَل های زیبا و اثرگذار فارسی بنگرید. با دقّت در هر مثل، آشکار می شود که به راستی، گاه تأثیر یک مَثَل بیش از چندین جمله است. خوب است نویسنده جوان برای تمرین، این مَثَل ها را، یکان یکان یا چندی با هم، در متنی به کار بَرَد: آب از سرچشمه گِله! آبکش رو نگاه کن که به کفگیر می گه تو سه تا سوراخ داری! از بی کفنی زنده ایم! از یک گل بهار نمی شه! اسب را گم کرده، پی نعلش می گرده! استخری که آب نداره، این همه قورباغه چه کار! اگر بیل زنی، باغچه خودت را بیل بزن! اولاد بادام است; اولادِ اولاد مغز بادام! با کدخدا بساز، ده را بچاپ! با گرگ دنبه می خوره، با چوپان گریه می کنه! چاقو دسته خودشو نمی بُره! حرمت امامزاده با متولّیه!

------

1.راپرت ها / 44.

238

بهره گیری از شعر

خدا برف را به اندازه بام می ده! خوابِ پاسبان، چراغِ دزده! در حوضی که ماهی نداره، قورباغه سپهسالاره! شتر سواری دولا دولا نمی شه! شغالی که از باغ قهر کنه، منفعت باغبونه! ظالم پای دیوار خودشو می کَنه! فرزند بی ادب مثل انگشت ششمه. اگر ببُری درد داره، اگر هم نبُری زشته! فیل زنده اش صد تومنه، مرده شم صد تومنه! مادر را دل سوزد، دایه را دامان! ماهی ماهی را می خوره، ماهیخوار هر دو را! موش و گربه که با هم بسازند، دکّان بقالی خراب می شه! نه نماز شبگیر کن، نه آب توی شیر کن! وای به وقتی که قاچاقچی گمرکچی بشه! هر که به یک کار، به همه کار; هر که به همه کار، به هیچ کار! یک مُرده به نام، بِه که صد زنده به ننگ! بهره گیری از شعر شعر معمولاً لطیف است و از این رو جان ها را به سوی خود می کشد، به ویژه اگر با آهنگ مطبوع و متناسبی آمیخته باشد. به همین دلیل، بسیاری از نویسندگان می کوشند که نوشته های خود را با شعرهای نغز و زیبا درآمیزند. و البتّه کم هستند نویسندگانی که در این کار توفیق یابند; زیرا انتخاب شعر، خود، کاری بس مهم است. باید کوشید که شعر با تار و پود نثر در هم آمیزد و حضور خود را بر متن تحمیل نکند. به عبارت دیگر، شعری همراه با نثر مفید است که خواننده را به تحسین و تأمّل وادارد، نه به تعجّب و ملال. بهره گیری از شعر در نوشته به دو شیوه انجام می پذیرد; یکی «دَرج» و دیگری «حَل». شیوه درج بسیار رایج تر و آسان تر از حل است. در شیوه درج، نویسنده عین شعری را نقل می کند، خواه یک مصراع باشد و خواه چندین بیت. امّا در شیوه حل، از مفهوم و اجزای شعر در نثر استفاده می شود و نه از عینِ آن. نمونه زیر، مثالی است برای شیوه «حَل»: باید کوکب هدایتی طالع می شدو راهبرانی راهْ بلد به یاری این کاروانیانِ سرگردانِ گم کرده راه می رسیدند تا از وادی حیرت به مأمن و منزلگه یقین رهنمونشان می گشتند.

------

1.انسان صالح در تربیت اسلامی / 13.

239

آوردن امثله و حکایت های شیرین

کلماتِ با حروفِ مشخّص شده، از بیت زیر اقتباس گشته اند: در این شب سیاهم، گم گشته راه مقصود از گوشه ای برون آی، اِی کوکب هدایت (حافظ) نمونه زیر نیز مثالی است برای شیوه «دَرج»: مقالات و نوشته های بی مغز و جانکاه امروزی را به عنوان فدیه در راه استفاده از فواید عدیده آزادی باید تحمّل کرد. به گفته حافظ: خار ارچه جان بکاهد، گل عذر آن بخواهد سهل است تلخیِ می در جنب ذوق و مَستی آوردن امثله و حکایت های شیرین از دیگر شیوه های تنوّع بخشیدن به نوشته، آوردن امثله و حکایت های شیرین و کوتاه در میان متن است. بسیاری از دانشوران ما، مطالب ژرف و عالی را در قالب همین امثله بیان کرده اند. نباید پنداشت که بهره گیری از چنین حکایاتی، به سبب کهنگی و قدمت، نوشته ما را از حال و هوای امروزی دور می کند. اگر نوشته به زبان امروز سامان یابد، با چنین آرایه های اصیل و زیبایی، دلاویزتر و متین تر جلوه می کند و نه کهنه و قدیم. البتّه باید دقّت ورزید که تمثیل و حکایت استفاده شده، کاملا با مطلب هماهنگ باشد و همچون برچسبی نچسب جلوه نکند. به این نمونه بنگرید: قصّه آن شکارچی را شنیده اید که وقتی دوستش از او پرسید اگر گلّه آهو از زیر پای او رد شد، چرا یکی را با تیر نزد؟ جواب داد: به هزار و یک دلیل; اوّل آن که باروت نداشتم. این توضیح کافی بود که مستمع را از شنیدن دلیل های دیگر بی نیاز کند... وقتی حقوق معلّم مدرسه و استاد دانشگاه از حقوق راننده تاکسی و کلفت و نوکر کم تر باشد، طبیعی است تنها طبقاتی دنبال این حرفه خواهند رفت که صلاحیّت رانندگی یا نوکری را نداشته باشند. قابوس نامه، مرزبان نامه، کلیله و دمنه، و گلستان سعدی از به ترین و مناسب ترین نمونه های مجموعه های امثله و حکایات در زبان فارسی اند که نویسنده امروز می تواند از آن ها در اثر خود بهره گیرد. بنگرید که از باب نمونه، هر یک از این سه حکایت کوتاه گلستان چگونه می تواند ضمن تنوّع بخشیدن به نوشته، در انتقال پیام آن اثرگذار باشد:

قسمت دوم

یکی را از وزرا، پسری کودن بود; پیش یکی از دانشمندان فرستاد که مَر این را تربیتی می کن

------

1 . عبّاس اقبال آشتیانی: اهمّیّت مطبوعات، مجلّه یادگار، سال اوّل، شماره پنجم.

2. آزادی و تربیت / 241. روشن است که نویسنده مزبور می خواهد به زبان تلخ کنایه و اعتراض، از مشکلات جانکاه معلّمان سخن بگوید و هرگز مرادش آن نیست که از قدر عظیم معلّمان بکاهد.

240

استفاده از کلام کوتاه

مگر که عاقل شود. روزگاری تعلیم کردش و مؤثّر نبود. پیش پدرش کس فرستاد که این عاقل نمی شود و مرا دیوانه کرد. مردکی را چشم درد خاست، پیش بیطار رفت که دوا کن. بیطار از آنچه در چشم چارپای می کند; در دیده او کشید و کور شد. حکومت به داور بردند. گفت برو هیچ تاوان نیست که اگر این خر نبودی; پیش بیطار نرفتی. توانگرزاده ای را دیدم; بر سر گور پدر نشسته و با درویش بچّه ای مناظره ای در پیوسته که صندوق تربت پدرم سنگین است و کتابه رنگین و فرش رخام انداخته و خشت پیروزه در او به کار برده; به گور پدرت چه ماند; خشتی دو فراهم آورده و مشتی دو، خاک بر آن پاشیده. درویش پسر این بشنید و گفت: تا پدرت زیر آن سنگ های گران برخود بجنبیده باشد، پدر من به بهشت رسیده بود. استفاده از کلامِ کوتاه کلام کوتاه گنجینه ای فاخر و پربها است که با همه کوچکی اش، گاه لبریز از حکمت و معرفت است. معمولا هر نویسنده به فراخور فرهنگ و جهان بینی خویش، کلام کوتاه را از گفتار کسانی برمی گزیند که با اندیشه و بینش ایشان پیوند داشته باشد. از این رو، بجا و بلکه واجب است که نویسندگان فرهیخته مسلمان، در گزینش کلام کوتاه به خاستگاه فکری صاحب هر گفتار عنایت ورزند. کلام کوتاه اگر درست در نثر بنشیند، می تواند به نحوی شگرف نویسنده را در انتقال پیام خویش یاری رسانَد. به این نمونه بنگرید که در آن، چگونه گزیده گفتاری از عارفی کهن، نوشته ای امروزین را زینت و قوّت بخشیده است: به ماه و مرّیخ رفتن از ضروریات ترقّی و تعالی است; ولی به شرط آن که نیّت خوبی محرّک آن باشد. و الاّ حرف همان است که عارف محبوب خودمان، خواجه عبداللّه انصاری، قرن ها پیش از این گفته که اگر به هوا پَری مگسی باشی. در میان آثار ارزنده نظم و نثر فارسی، بسیارند آثاری که می توان از آن ها دامن دامن گل چید و در باغ نوشته نشاند. امّا همواره گلستان سعدی رنگ و بویی دیگر دارد. این کتاب جاودان سرشار از نکته ها و لطایف عالی است و هر نویسنده ای می تواند به اقتضای حال و موضوع، در نوشته خود از آن ها بهره گیرد. در این جا، برای نمونه از برخی کلام های کوتاه گلستان یاد می کنیم که در طول چند سَده به عباراتی زبانزد تبدیل شده اند. نویسنده امروز می تواند با نشاندنِ این گونه عبارات در نوشته خود، هم آن را تنوّع بخشد و هم غنی و سرشار سازد:

------

1.«کلمات قصار» غلط مشهور است و به جای آن، از این ترکیب استفاده کرده ایم.

2 . سیّد محمّدعلی جمال زاده: تسخیر ماه، مجلّه یغما، سال 22، شماره 6.

241

هر چه نپاید، دلبستگی را نشاید. هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید. محال است که هنرمندان بمیرند و بی هنران جای ایشان بگیرند. دَه درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند. هر که خیانت ورزد، پشتش در حساب بلرزد. آن را که حساب پاک است، از محاسبت چه باک است؟ دوستان به زندان به کار آیند; که بر سفره، همه دشمنان دوست نمایند. خانه دوستان بروب و دَرِ دشمنان مکوب. اگر شب ها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی. صد چندان که دانا را از نادان نفرت است; نادان را از دانا وحشت است. هر که را زر در ترازو است; زور در بازو است. ظرافت بسیار کردن، هنر ندیمان است و عیب حکیمان. از نفس پرور، هنروری نیاید و بی هنر سروری را نشاید. هر که بر زیردستان نبخشاید، به جور زبردستان گرفتار آید. همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال. مشک آن است که خود ببوید; نه آن که عطّار بگوید. دوستی را که به عمری فراچنگ آرند، نشاید که به یک دم بیازارند. شیطان با مخلصان برنمی آید و سلطان با مفلسان. هر که در زندگی نانش نخورند، چون بمیرد نامش نبرند. هر که با بدان نشیند، نیکی نبیند. رأی بی قوّت، مکر و فسون است و قوّت بی رأی، جهل و جنون. قدر عافیت کسی داند، که به مصیبتی گرفتار آید. تا تریاق از عراق آرند، مارگزیده مرده باشد. ملوک از بهر پاس رعیّتند، نه رعیّت از بهر طاعت ملوک. مال از بهر آسایش عمر است، نه عمر از بهر گرد کردن مال. به دوستی پادشاهان اعتماد نتوان کرد و بر آواز خوش کودکان; که آن به خیالی مبدّل شود و این به خوابی متغیّر گردد. خشم بیش از حد گرفتن، وحشت آرد و لطف بی دقّت، هیبت ببرد. از دریچه چشم مجنون بایستی در جمال لیلی نظر کردن.

242

بهره وری از تخیّل

پوشاندن جامه محسوس بر پیکر معقول

افعی کشتن و بچّه نگاه داشتن، کار خردمندان نیست. ای مردان! بکوشید یا جامه زنان بپوشید. برادر که در بند خویش است، نه برادر و نه خویش است. عالم ناپرهیزگار کور مشعله دار است. هر چه در دل فرو آید، در دیده نکو نماید. هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده. پوشاندنِ جامه محسوس بر پیکر معقول بسیاری از نکته های ژرف اخلاقی و فلسفی و اعتقادی و جز آن ها را می توان به یاری محسوسات و واقعیّت های ساده و گویا تبیین کرد. به ویژه آن گاه که خواننده با اصطلاح ها و تعابیر معارفی و حِکمی چندان آشنا نیست، می توان از این شیوه استفاده برد. مثال این گونه بیان، مقاله ای است با عنوان «یک نیروی مرموز». در این مقاله، نویسنده نخست از گل نرگس سخن می گوید که طراوت افزای مجلسی بوده است. آن گاه، آهویی زیبا و فریبا را ترسیم می کند که ناگاه آن گل نرگس را فرو می بلعد. سپس از اشتیاق دوستان مجلس برای خوردن کباب گوشت آهو پرده برمی دارد و جدال آهو با کارد قصّاب را به خوبی وصف می نماید. بی درنگ، نویسنده به سراغ پروفسوری می رود که در کار جرّاحی مغز بسیار استاد بوده و اکنون، خود، با مرگ دست و پنجه نرم می کند و سرانجام، مقهورانه جان می دهد. نویسنده این صحنه ها را جزء به جزء و کاملا محسوس وصف می کند و سپس از این دو صحنه ملموس، به نتیجه واحد می رسد: در این جا است که فطرت و وجدان انسان گواهی می دهد که یک نیروی نامرئی و قدرت قهّار بر این جهان حکومت می کند. قدرت های موجود زنده منحصر بود به قدرت نبات و حیوان و انسان; و معلوم شد که قدرت نبات در قدرت حیوان و قدرت حیوان در قدرت انسان هضم می شود. و روشن شد که قدرت انسان هم در یک قدرت نامرئی و مجهول هضم می گردد و انسان حکومت مطلق بر این جهان ندارد... . بهرهوری از تخیّل «تخیّل» نیرویی است که صورت محسوسات را هنگام ناپدیدی آن ها، در ذهن فراهم می آورد و ترکیب های زیبا و تازه ای را بر پایه آن ها پدیدار می سازد. پس تخیّل، فضایی معنوی است که هنرمند را احاطه می کند تا از ورای آن، جهان را آن طور که می خواهد ببیند. امّا در تخیّل هنری، شخصیّت ها و

------

1. یک نیروی مرموز، مجلّه مکتب تشیّع، سال اوّل.

243

حوادث با آن که واقعیّت ندارند، حقیقت دارند; زیرا از حقایق جاری در جهان سرچشمه می گیرند. به این نمونه زیبا بنگرید تا نقش تخیّل را در انتقال یک پیام به تماشا بنشینید: سحرگاهان که نسیم با بویی دل انگیز از راه می رسد، قاصدی است که خبر از گُل می آورد. هر همنشین که مدّتی با گُل می نشیند، حتّی اگر گِل باشد، خوشبو می گردد... گُل، سنجاق قشنگی نیست که بانوی درخت آن را در صحن چمن فقط برای آرایش و زیبایی به گیسو زده باشد و دکمه برجسته درشتی نیست که بیهوده بر لباس خود دوخته باشد. گل با همه زیبایی و دلفریبی، در طبیعت وظیفه ای بس سنگین بر عهده دارد. گل مأمور ادامه وجود گیاه است و آینده درخت را در پنجه کوچک خود می فشارد و حفظ می کند... گل مسافری است که با زیبایی و جلوه گری از بهار می گذرد تا در منزلگاه تابستان به صورت میوه از درخت فرود آید. همین صورت خیالی است که به جهان تکاپو می بخشد و نوشته ما را نیز سرشار از حیات و نشاط می کند: یکی از زیباترین صور خیال، تصرّفی است که ذهن نویسنده در اشیا و عناصر بی جان طبیعت می کند و از رهگذر نیروی تخیّل خویش، به آن ها حرکت و جنبش می بخشد; و در نتیجه، هنگامی که از دریچه چشم او به طبیعت و اشیا می نگریم، همه چیز در برابر ما سرشار از زندگی و حیات و حرکت است.

------

1. غلامعلی حدّاد عادل; برگرفته از: فارسی و آیین نگارش ، سال اوّل دبیرستان، ص

151. 2 . محمّدرضا شفیعی کدکنی: صور خیال در شعر فارسی، آگاه، 1358، ص 149.

244

* آزمون

1. پنج عنصر تنوّع آفرین در نوشته را ذکر کنید.

2. مَثَل چه نقشی در تنوّع نوشته دارد؟

3. پنج نمونه از مَثَل های زیبای فارسی را در متنی به قلم خود در موضوع «کاش قَدرت را می دانستم مادر!» به کار بَرید.

4. دَه مثل از یک رُمان معاصر بیابید.

5. دو شیوه حل و دَرج را تعریف کنید و برای هر کدام مثالی بیاورید.

6. متنی بنویسید و در آن، حکایت زیر را بگنجانید: روزی برای انجام [دادن] کاری روانه بازار شدم. اندیشه مکروهی در مغزم گذشت، ولی بلافاصله استغفار کردم. در ادامه راه، شترهایی که از بیرون شهر هیزم می آوردند، قطاروار از کنارم گذشتند. ناگاه یکی از شترها لگدی به سوی من انداخت که اگر خود را کنار نکشیده بودم، آسیب می دیدم. به مسجد رفتم و این پرسش در ذهن من بود که این رویداد از چه امری سرچشمه می گیرد و با اضطراب عرض کردم: «خدایا! این چه بود؟» در عالمِ معنا به من گفتند: «این نتیجه آن فکری بود که کردی». گفتم: «گناهی که انجام ندادم». گفتند: «لگد آن شتر هم که به تو نخورْد!»

7. سه نمونه از کلام کوتاه حضرت علی(علیه السلام) را انتخاب کنید و آن ها را در متنی واحد به کار برید.

------

1. کیمیای محبّت/ 89.