روش تحقیق و پژوهش

پیشگفتار

1.محتوای آموزشی پیش رو، شامل برخی از مهم ترین آموزه های مقاله نویسی است که مراحل نگارش مقاله علمی را برابر استاندارد های پژوهشی توضیح می دهد.

2.مجموعه حاضر به دلیل اعتبار علمی مطالب و نیز رعایت ایجاز، برای همه گروه های دست اندر کار پژوهش و نگارش (سردبیران مجلات علمی، ارزیابان و داوران مقالات، استادان راهنما و مشاوره آثار پژوهشی، مربیان کارگاه های روش تحقیق، نویسندگان، طلاب جوان، دانشجویان و ...) مفید و راهگشا است.

3.نکات و مطالب این محتوای آموزشی، حاوی برخی ملاحظات کاربردی در حوزه نگارش مقالات علمی است. بنابراین به هیچ روی حفظ ذهنی آنها کافی نیست و جای درس و مشق و حضور در دوره های کارورزی را پر نمی کند.

4.از راهنمایی و اهدای تجربیات تمامی همکاران و پژوهشگران محترم جامعه علمی، جهت تصحیح و ارتقای محتوای این مجموعه پیشاپیش سپاس گزاریم. امید است بتوانیم با استفاده از پیشنهاد های ارسالی، ضمن رفع نقایص این مجموعه، دیگر مباحث روشی را در حوزه تحقیق و نگارش علمی، در آینده نزدیک عرضه کنیم.

 

دانستنی های پژوهش

1.تحقیق، مراحل مختلفی دارد که موفقیت در هر مرحله در گرو کامیابی در مرحله پیشین است.

یک پژوهش دارای سه مرحله عمده است:

-طرح تحقیق: مسئله یابی، مسئله شناسی

-اجرای تحقیق: گردآوری اطلاعات، ارزیابی و پردازش آنها، داوری و نتیجه‌گیری.

-تدوین گزارش در قالب پایان نامه مقاله علمی یا کتاب

2.نگارش علمی نوشتاری که تبادل اطلاعات را میان پژوهشگران بر عهده دارند

3.توسعه دانش از رهگذر پژوهش و انتقال اطلاعات و یافته های علمی صورت می‌گیرد

4. دانش در دنیای امروز دو راه بیشتر ندارد انتشار یا انحطاط

5.یکی از مهم ترین و رایج ترین روش های انتقال اطلاعات تدوین و انتشار مقاله علمی است.

6.انتشار مقاله پژوهشی از شاخص‌های مهم مشارکت در تولید علم در مقیاس جهانی است

7.تدوین نتایج تحقیق و ارائه آن به محافل علمی مهمترین وظیفه هر محققی است

8.آنچه دیگران درباره آن داوری می‌کنند گزارش نوشتاری تحقیق است

9.مقاله نویسی راهی برای انتشار نتایج مطالعات چندین ماهه و گاه چند ساله محقق است. مقاله به منزله یک سند علمی هم ملاک ارزیابی تلاش و توان علمی نویسنده است و هم به منزله یک منبع قابل مراجعه برای سایر محققان.

10.وضعیت تدوین مقاله بیش و کم با وضعیت بسته بندی کالای صنعتی و کشاورزی قابل مقایسه است همانگونه که بسته بندی با کیفیت و مطابق استانداردهای روز اهمیت فراوانی در کسب سهم بیشتر از بازار جهانی دارد تدوین پاکیزه و مطابق با شاخص های علمی نیز نقش مهمی در تاثیر مقاله در توسعه دانش بشری دارد. بنابراین شاید اهمیت فرم کمتر از شایستگی محتوا نباشد.

عناصر مقاله

اجزا و عناصر اصلی مقاله علمی عبارتند از:

1.عنوان

2.چکیده

3.کلید واژه

4.مقدمه

5.بدنه

6.نتیجه

7.استناد

در پی، نکات اساسی درباره هریک از این مؤلفه ها به اختصار بیان می شود.

عنوان مقاله

1.هر آغازی مهم وآغازی ترین موضوع مقاله عنوان آن است.

2.عنوان مقاله را صدها و شاید هزاران نفر می خوانند اما شمار اندکی تصمیم می‌گیرند که مقاله ای را تا پایان بخوانند.

3.پختگی و شایستگی عنوان از خبرگی و توان علمی نویسنده حکایت می‌کند.

4.عنوان نامناسب ارزش علمی مقاله را از نظرها پنهان می کند.

5.عنوان را باید ناظر به مسئله تحقیق برگزید. برای نوشتن عنوان مقاله باید روی پرسش اصلی تحقیق تمرکز کرد تا خواننده اصل مسئله را بدانند و برای مطالعه آن تصمیم بگیرد.

6.عنوان مقاله باید تا آنجا که ممکن است واژگان کلیدی تحقیق را پوشش دهد.

7. عناوین عام و کلی و تکراری مقاله را تنزل می دهد

8. عنوان مقاله باید رسا  و گیرا باشد بنابراین عنوان مقاله جای مناسبی برای واژه های نامأنوس نیست.

9. اختصار در عنوان یک این امتیازمحسوب می شود. البته نباید درستی و دقت را فدای اختصار و ایجاز کرد شمار کلمات عنوان باید ۳ تا ۸ کلمه باشد.

10. در انتخاب عنوان مقاله می توان از نظر مشورتی دوستان استادان مربوط استفاده کرد.

11. عنوان مقاله  نباید اعم یا اخص از محتوای مقاله باشد.

12. بهتر است پاسخ مسئله در عنوان مقاله غایب باشد.

13.کلماتی که نشانه تعصب نویسنده یا باعث بر انگیختن احساسات خواننده است مناسب عنوان مقاله نیست.

14. در عنوان می توان نخست از عنوان کاری یا پیشنهادی استفاده کرد و پس از تأمل و دقت کافی در پایان مرحله نگارش، عنوان نهایی را برگزید

 چکیده مقاله

 1.چکیده ماکت مقاله است. در چکیده باید با استفاده از کلمات متن مقاله عصاره مقاله را در کمتر از ۲۰۰ کلمه آورد با تأکید بر جنبه های مهم و جدید آن.

 2.اکثر خوانندگان  پس از مطالعه چکیده مقاله درباره مطالعه کامل مقاله یا ارجاع به آن تصمیم می‌گیرند بنابراین چکیده مقاله مانند نمونه جنس برای مشتریان است.

 3. چکیده مقاله به خواننده کمک می‌کنند اگر نیاز فوری به اصل مقاله ندارد مجبور به مطالعه آن تا پایان نباشد.

4.اجزای یک چکیده شامل تصور نویسنده از مسئله، دلیل نوشتن مقاله، بیان مشکلی که در مقاله حل یا موشکافی شده است نظرات گوناگون در این باره، روش حل مسئله، بیان ادله و شواهد نتایج و یافته ها پیامدها و کاربردهای تحقیق است.

5.چکیده مقاله معمولا بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ کلمه است و بهتر است در آن از کلید واژه‌های مقاله، استفاده شود.

6.بهتر است چکیده بعد از نگارش مقاله نوشته شود اگر چه باید در ابتدای مقاله قرار گیرد و در آن فقط از افعال ماضی استفاده شود.

7.چکیده غیر از فهرست یا مقدمه است بنابراین جزئی از محتوای مقاله محسوب نمی‌شود بلکه یادداشت مستقلی است که به اجمال همه مطالب تفصیلی مقاله را در بر دارد.

8.در چکیده نباید به مأخذ ارجاع داد و نیز نمی‌توان از بیان خطابی، مثال و توضیح مفهومی استفاده کرد.

9.نسبت چکیده با کل مقاله باید نسبت اجمال و تفصیل باشد بنابراین باید بازتاب دقیق محتویات مقاله باشد.

10.برای مهارت یابی در چکیده نویسی لازم است چکیده مقالات معتبر و مطابق معیارهای روز مطالعه شود. نیز پس از نوشتن چکیده مقاله بهتر است درباره آن با استادان فن مشورت شود.

 کلید واژه

کلیدواژه‌ها کلماتی است برآمده از متن و مرتبط با موضوع اصلی مقاله که خواننده با مطالعه آنها به محتوای اصلی پژوهش پی می‌برند و تصمیم می‌گیرد که به آن مراجعه کنند یا نه. در گزینش کلیدواژه ها قاعده های زیر را باید مراعات کرد:

1.کلید واژه ها، واژه های مهم در حکم موضوعات جزئی مقاله اند.

2.کلید واژه ها پس از چکیده می آیند.

3.کلید واژه ها در مقاله های علمی نقشه نمایه و فهرست را در کتاب ها و پایان نامه ها دارند.

4.کلید واژه ها، نمای کلی مقاله را در ذهن محقق نشان می‌دهد بنابراین خواننده نیز با نگاهی به آنها طرح کلی مقاله را در می یابد.

5.ناتوانی نویسنده در گزینش کلید واژه های مناسب و گویا برای مقاله اش نشانه آشفتگی طرح جامع و سمت و سوی کلی مقاله  است.

6.میانگین واژه های کلیدی یک مقاله، شش کلمه است.

7.انتخاب کلید واژه های درست و گویا، به نمایه سازی استاندارد مقاله در پایگاه های الکترونیکی علمی-پژوهشی، کمک فراوانی می کند و از این رهگذر دسترسی خوانندگان و طالبان مقاله به آن، آسان تر و بیشتر می شود.

8.کلید واژه، غیر از مفاهیم و اصطلاحاتی است که پژوهشگر در فرآیند مطالعه به آن ها برخورد می کند. بسیاری از این مفاهیم، اگر چه بنیان های نظری مقاله را تشکیل می دهند، موضوعات کلی یا جزئی مقاله محسوب نمی شوند.

9.کلیدواژه ها باید با واژه های اصلی عنوان و مسئله تحقیق و تا حد امکان با سرفصل های مقاله تناسب داشته باشند و در مجموع مسئله اصلی مقاله را نشان دهند.

10. واژه های کلیدی، نباید چنان عام و کلی باشند که موضوعات متفرقه را هم پوشش دهند و نیز نباید آنچنان خاص باشند که توانایی اشاره به موضوعات فرعی مقاله را نداشته باشند.

مقدمه

1.مقدمه، یکی از بخش های مهم مقاله علمی است که همچون دریچه ای، خواننده را به دنیای درون مقاله می برد و در حکم نقشه راه برای خواندن کل مقاله است.

2.گاهی اوقات، مقدمه تنها بخشی از مقاله است که محققان حرفه ای و یا پژوهشگران جوان آن را می خوانند.

3.معمولا داوران مقالات علمی برای رد یا قبول مقاله ای به مقدمه و نتیجه آن می نگرند. از این رو بهتر است محقق و نویسنده، وقت بیشتری برای نوشتن مقدمه اختصاص دهد و آن را دقیق و مناسب با متن مقاله بنویسد.

4.هدف اساسی یک مقدمه حرفه ای در مقاله، پاسخ به پرسش هایی از این قبیل است: این تحقیق چه اهمیتی دارد؟ چه کسانی از آن بهره مند می شوند؟ چه نیازی به دانستن و حل مسئله داریم؟ چه چیزی را نمی دانیم؟ چه خلأیی در دانش وجود داشته است که انگیزه تحقیق حاضر شده است؟

5.یک مقدمه خوب شامل توضیح درباره پیشینه تحقیق، ضرورت ها، روش، ساختار، مباحث و منطق حاکم بر فصول تحقیق است.

6.مقدمه نباید بلند و مفصل باشدبهتر است طول مقدمه، حداکثر دو صفحه یا یک ششم کل مقاله باشد. مقدمه طولانی، خسته کننده است و مقدمه ناقص نیز نارسا و گیج کننده است.

7.بهتر است سیر ارائه مطالب در مقدمه، از عام به خاص باشد، یعنی نویسنده باید بکوشد مطالب خود را از جنبه های کلی شروع کرده، رفته رفته به بخش های تخصصی تر بپردازد تا سرانجام لزوم مطالعه برای تکمیل آنچه تا کنون به وقوع پیوسته است، برای خواننده آشکار شود. بدین ترتیب هدف محقق نیز از ارائه تحقیق حاضر گفته شده است.

بدنه مقاله

1.بدنه مقاله، قسمت اصلی مقاله است که در آن به سوالات تحقیق به صورت تفصیلی پاسخ داده می شود.

2.پژوهشگر باید زمانی دست به کار نگارش بدنه مقاله شود که اطمینان یافته است مسئله پژوهش خود را حل کرده یا به آن نزدیک شده است.

3.هر عبارت در متن مقاله شما باید مستند به منابع معتبر و یا مستدل به برهان باشد. عبارتی که نه مستند است و نه مستدل، در بدنه مقاله در حکم مهمان ناخوانده است. بنابراین بایسته است که نویسنده در هنگام بازخوانی مقاله اش، عبارت هایی را که در درستی آن ها شک دارد، حذف یا اصلاح نماید.

4.گرچه مقاله بر خلاف پایان نامه، فهرست مطالب ندارد، دارای عناوین داخلی است.تعیین محورها و عناوین داخلی در بدنه مقاله، ارتباط و انسجام منطقی بین قسمت های مختلف را تقویت می کند و به متن مقاله وضوح بیشتری می دهد. بدین ترتیب خواننده با صرف وقت کمتری، احاطه بیشتری بر محتوای مقاله پیدا می کند. این امر یکی از ملاحظات اخلاقی در نگارش یک مقاله علمی است.

5.برای پاسخ به این پرسش اساسی که ذیل عنوان مقاله، باید درباره چه چیزهایی نوشت، نیاز به تعیین عناوین داخلی است.

6.در تعیین عنوان های داخلی مقاله، می توان از سوالات فرعی متناسب با سوال اصلی پژوهش سود جست. بنابراین پاسخ به هر سوال فرعی، می تواند ذیل یک عنوان داخلی در مقاله درج شود.

7.در صورت نیاز میتوان عنوان های داخلی را به موضوعات و عناوین جزئی تری تقسیم کرد. این روش تا رسیدن به سوال ساده ای که پاسخ به آن تنها به چند پاراگراف نیاز دارد، قابل پیگیری است.روشن بودن منطق حاکم بر ساختار مقاله، کمک بسیاری به تیتر سازی و عنوان یابی می کند.

8.حجم هر مقاله، بسته به داده ها و اطلاعاتی است که در فرایند تحقیق به دست آمده است . نیز بایدبه ظرفیت محل نشر(مجله، مجموعه مقالات و...) و سقفی که سفارش دهنده تعیین می کند، توجه داشت.

9.بهترین مقاله نوشتاری است که با کمترین کلمات، بیشترین محتوای علمی را تولید می کند و به حل مسئله ای توفیق می یابد. بنابراین از تکرار یا درج مطالبی که ارتباط آن با موضوع مقاله سست است، باید خودداری کرد.

10.جمله های ساده، گویا و صحیح از ضروریات یک متن علمی است. اگر یک یا چند جمله از متن مقاله ای، به لحاظ دستوری یا علمی استوار نباشد، تأثیر ناخوشایندی بر مخاطب و اعتماد او می گذارد و کل مقاله را زیر سوال می برد.

11.مهارت در جمله سازی و عبارت پردازی، برای تولید یک مقاله علمی کافی نیست، زیرا باید چینش صحیح جملات و ترکیب آنها را با یکدیگر نیز آموخت. گام نخست در این راستا، نوشتن پاراگراف های استاندارد است. علاوه بر این، برای ارزیابی پیش نویس مقاله مناسب ترین راه، کنترل همین واحد های متن، یعنی پاراگراف است.

12.پاراگراف بخش کوتاهی از یک متن است که درباره یک موضوع جزئی است. هر پاراگراف با یک جمله اصلی شروع میشود.   این جمله باید حاوی ایده اصلی پاراگراف باشد. در ادامه این موضوع اصلی با تعدادی جمله های توضیحی بسط می یابد. در هر پاراگراف هر جمله باید ادامه منطقی  و طبیعی  جمله یا جمله های قبلی باشد.نیز هر پاراگراف باید از استقلال نسبی برخوردار باشد به گونه‌ای که مانند یک یادداشت کوچک باشد.

13حجم .قطعی و مشخصی برای شمار کلمات یک پاراگراف وجود ندارد، اما بهتر است شمار کلمات هر  پاراگراف زیر ۱۵۰ کلمه باشد.

14افزون بر استدلال‌ها و تعاملات محقق، لازم است هر مقاله ای با مجموعه ای از آثار مرتبط با موضوع خود، در ارتباط باشد.  برای این پیوند معمولا از دو طریق استفاده می شود:  نقل قول مستقیم و غیرمستقیم( بازنویسی و تلخیص). در نقل قول ها- اعم از مستقیم و غیر مستقیم- لازم است اصول استناد و ارجاع علمی مراعات گردد. استفاده از منابع معتبر و متون دسته اول از مهمترین اصول استناد است.

15.ارجاعات محقق در مقاله نباید به قدری باشد که تحلیل پدیدآورنده مقاله را کمرنگ کند. به سخن دیگر، در ارجاعات و گفتاورد ها باید به حداقل بسنده کرد.

16. اشاره به نظریات رقیب در حل مسئله، نقد مستند و مستدل آنها،  بیان نظریه برگزیده و دفاع از آن، عمده‌ترین مباحث بدنه یک مقاله است. بنابراین باید از هر گونه بحث مفصل در تحلیل پیش فرض ها،مبانی مباحث مقدماتی و ذکر مدرک یا اطلاعی که با موضوع مسئله  مقاله، ارتباط مستقیم و ضروری  ندارد، پرهیز کرد. یادداشت های  متضمن مباحث فرعی و پراکنده را می توان  در پاورقی آورد.

17.در ارزیابی مقالات، معمولاً به اعتبار علمی منابع و کفایت ادله  و صحت نتایج توجه ویژه ای می شود. از این رو لازم است در این زمینه بیش از زمینه‌های دیگر سرمایه‌گذاری کرد.

نتیجه

1. حاصل پژوهش بدون بیان ادله و شواهد در بخش نتیجه بیان  می شود.

2. نتیجه برخلاف چکیده متضمن تعریف و بیان مسئله، ضرورت تحقیق، ذکر ادله و دیدگاه های رقیب نیست.

3. نتیجه مقاله پژوهشی، تا حد امکان نشان می دهد که چه نوآوری‌هایی در خود داشته و چه مشکلی را حل کرده است.

4. مقاله، گزارش مستند و مستدل از تحقیق است که به تفصیل  بیان می‌شود، اما نتیجه مقاله ،  گزارش نتایج تحقیق، بدون استدلال، استناد و  ارجاع است.

5. امانتداری و صداقت دو اصل مهم در نگارش نتیجه است. بنابراین باید به آنچه در مقاله آمده است، قناعت  ورزید و از طرح هرگونه ادعایی که در متن مقاله، درباره آن  سخن رفته است، خودداری کرد.

6. نتیجه مقاله، در حقیقت پاسخ به سوالاتی است که در مقدمه پژوهش طرح شده است. این نتایج یافته های  مستدل  و مستندی است که در متن مقاله، مورد تحلیل  و بررسی قرار گرفته است.

 استناد

1. اعتبار علمی مقاله به مستند و مستدل بودن مباحث آن است. استدلال متقن و استناد معتبر،  ملاک سنجش علمی مقالات است.

2. ارائه فهرست کاملی از مراجع مقاله( منابع/ کتابنامه) در پایان مقاله، از این رو اهمیت دارد که امکان بررسی صحت و سقم محتوای یک نوشتار علمی و اعتبار آن را فراهم می کنند.

3. ذکر مراجع مورد استفاده در متن مقاله لازمه رعایت امانت داری و اخلاق در نگارش  علمی است.

4. سبک های استناد، متنوع است و در عین حال شیوه مرجع نگاری در مقاله، کتاب و سایر  انواع مراجع متفاوت است. با توجه به جزئیات فراوان، شاید مرجع نگاری دشوار به نظر برسد، اما باید توجه داشت که در استناد دهی لازم نیست چیزی را حفظ کنید. کافی است که اصول آن را بدانید و سپس با توجه به راهنمای نویسندگان مجله یا جشنواره علمی،  مراجع مقاله را تنظیم کنید.

5. ارجاع درپایان مقاله، ارجاع در پاورقی و ارجاع در متن، سه شیوه  عمده استناد است. شیوه اخیر به علت سهولت، و سرعت، ایجاد تمرکز ذهنی برای خواننده ورواج جهانی، بر دو  شیوه  قبلی برتری  دارد.

6. شیوه ارجاع درون متنی، بدین گونه است: نام صاحب اثر،تاریخ انتشار اثر و شماره  جلد و صفحه، مثلاً (آخوند خراسانی،1412،ج1،ص150). بنابراین در ارجاع درون متنی، نام اثر ذکر نمی شود.

7. مشخصات  کتاب شناختی منابع تحقیق( کتاب نامه) در  پایان مقاله می آید. در تهیه کتاب نامه، شیوه های مختلفی وجود دارند. مناسب ترین  شیوه، هماهنگ ترین روش با روش ارجاع نویسی در  بدنه اصلی مقاله است، مثلاآخوند  خراسانی، محمد  کاظم،کفایه الاصول،قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث،چاپ  سوم،1412هـ.ق

8.در ارجاعات و نقل قول ها نباید افراط کرد،زیرا افراط در ارجاع و  نقل قول،  مقاله را به  مجموعه ای از  یاد داشت ها و تحلیل های دیگران  تبدیل می‌کنند و ارزش علمی آن می کاهد.

 منابع مورد استفاده

در  تهیه مطالب این مجموعه از منابع زیر استفاده شده است:

1. فرامرز قرا ملکی،  احد و شالباف، عذرا، تدوین پایان نامه ها، شیوه نامه ها و مهارت ها،قم، معاونت پژوهش حوزه های علمیه، چاپ دوم 1389

2. حبیبی،  غلامرضا و  سایران ، مبانی نگرش علمی، تهران: موسسه توسعه  دانش، پژوهش و  فن آوری فرزان( انتشارات مرز فکر)، چاپ اول1386

3. حیاتی، زهیر و علیجانی، رحیم، نگارش مقاله، گزارش و سایر انتشارات علمی، از انتخاب موضوع تا چاپ سپاری، تهران: نشر چاپار، چاپ اول،1386

4.حری، عباس و شاهبداغی، اعظم، شیوه های استناد در نگارش علمی(رهنمود های بین المللی)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1387

5.فرامرز قراملکی، احد،اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی، قم: معاونت پژوهش حوزه های علمیه قم، چاپ اول، پاییز 1383